12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

369 HÑÄHÑU — ESPAÑOL u̱tsa<br />

u̱hmi (ú̱hmi) s gesto de la cara Rá u̱hmi<br />

ra gu̱ni, xá nts�o; nge�a hingi uni mpaha<br />

ra hme. El gesto de la molendera es muy<br />

feo, porque no da las tortillas de buena<br />

voluntad. Véase u̱, hmi<br />

u̱hyo (u̱hyo) s dolor de costado, dolor de<br />

caderas Nu�bu̱ tsu̱ka ra u̱hyo, hingi hoki<br />

ga �yo xá ñho. Cuando me duele el<br />

costado, no me permite andar muy bien.<br />

Véase u̱, hyo<br />

u̱i (u̱i) vt 1. urdir Dí u̱i ra santhe pa ga<br />

pe. Estoy urdiendo el ixtle para tejerlo.<br />

2. construir Ra gädo ya bí u̱i ya do ha ra<br />

ngu. El albañil ya está construyendo la<br />

casa.<br />

3. empacar Pret. bi �yu̱i Act. indet. t�u̱i<br />

u̱i (u̱i) vi 1. urdir (compl. indet.)<br />

2. construir (compl. indet.) Pret. dá ñ�u̱i<br />

u̱mfeni (u̱mfěni) s 1. resentimiento Ra<br />

u̱mfeni nts�e̱di xi xá nts�o, nge�ä hindi ho<br />

nu�ä bi t�o̱tuí. El resentimiento es muy<br />

malo, porque no le gustó lo que le hicieron.<br />

2. sentimiento Ra u̱mfeni po ra hmäte<br />

�na ra nxutsi, di japi dä ñhose̱ ra<br />

ts�u̱nt�u̱. El sentimiento por el amor de<br />

una muchacha, hace que se suicide el<br />

muchacho. Véase u̱, mfeni<br />

u̱mu̱i (ú̱mu̱i) s dolor de estómago Ya pa<br />

xa thogi, xa tho mä thuhu ha nubya bi<br />

zoga ra u̱mu̱i. En los días pasados me<br />

malpasé de hambre, y ahora me dejó un<br />

dolor de estómago. Véase u̱, mu̱i<br />

u̱ngu (ú̱ngu) vi construir casa Pret. dá<br />

ñ�u̱ngu Véase u̱i, ngu<br />

u̱ni (ǔ̱ni) vt 1. lastimar Ra so̱t�e za xa u̱ni<br />

rá xu̱tha ra �ro̱ge. El tercio de leña le ha<br />

lastimado la espalda al burro.<br />

2. maltratar, robar Ri hmu xi di u̱ni ri<br />

ku, nge�ä xi di japi dä mpe̱fi ha xi<br />

ts�u̱tho ju�ti. Tu patrón maltrata mucho a<br />

tu hermano, porque lo hace trabajar<br />

mucho y le paga poco.<br />

3. engañar Nu ndí tai ya alfafa xi ndí<br />

u̱ni nu�u̱ to�o mi �raski, nge�ä hindí<br />

ju�tuí nu�ä ri ñ�epi. Cuando compraba la<br />

alfalfa engañaba a los que me la vendían,<br />

porque no les pagaba lo que<br />

valía. Sinón. 3: hat�i<br />

u̱nte (ú̱nte) vti 1. lastimar (compl. indet.)<br />

Mä thiza xi u̱nte, nge�ä xá nzat�i ra xifri.<br />

Mis huaraches me lastiman porque está muy<br />

tieso el cuero.<br />

2. afligir (compl. indet.) Nu�u̱ ya noya bi<br />

siki ha ra hmunts�i, xi u̱nte. Las<br />

palabras que me dijeron en la asamblea<br />

me afligen mucho. Pret. dá ñ�u̱nte Véase<br />

u̱ni, -te<br />

u̱ñä (ú̱ñä) s 1. la gripe Ra u̱ñä, gra mu̱di<br />

dä u̱ rá ñäxu. La gripe empieza con dolor<br />

de cabeza.<br />

2. dolor de cabeza Xi dí pe̱�tsi �na ra<br />

u̱ñä, ha hindí pädi konte rí hñäki.<br />

Tengo un dolor de cabeza y no sé con qué<br />

se puede quitar. Variante u̱ñäxu Véase u̱,<br />

ñä<br />

u̱ñähmu (u̱ñähmu) s dolor de rodilla �Na<br />

mä ku, bi du ko ra u̱ñähmu. Uno de mis<br />

hermanos se murió de dolor de rodilla.<br />

Véase u̱, ñähmu<br />

u̱stha (ú̱stha) s dolor de espalda Nura<br />

u̱stha, hingi hopi te dä gu̱�tsa �na ha ni dä<br />

ndoki �na. El dolor de espalda no le<br />

permite a uno levantar nada ni agacharse.<br />

Variante u̱xtha Véase u̱, xu̱tha<br />

u̱tate (ú̱táte) vti 1. aconsejar (compl. indet.)<br />

Ra Hose u̱tate pa dä t�enä hä. José<br />

aconseja que digan que sí.<br />

2. influir (compl. indet.) Ra Juanä u̱tate,<br />

ne dä mä ge ra got�a�ñu. Juana influye,<br />

quiere decir que frustra el buen propósito.<br />

Pret. bi ñ�u̱tate Véase u̱�ti, -te<br />

u̱ti (u̱ti) s tarántula Ra u̱ti, t�agi ha ra hai;<br />

xi ra näxi ha o. La tarántula está enterrada<br />

en la tierra; su habitación es muy resistente<br />

(está hecha de su propia tela).<br />

u̱t�i (ú̱t�i) vt 1. echar Ya me̱fi ya u̱t�i ra<br />

de̱thä ha ya �ro̱zä. Los peones ya están<br />

echando el maíz en los costales.<br />

2. enterrar Mä dada u̱t�i �na ra �ro̱ts�e pa<br />

rá ngu. Mi papá está enterrando un<br />

horcón para la casa.<br />

3. plantar Mä t�u̱ bí u̱t�i �ra ya hogä de̱jä<br />

ha ra huähi. Mi hijo está plantando unos<br />

higos en la milpa. Pret. bi �yu̱t�i Act.<br />

indet. t�u̱t�i Sinón. 3: käts�i<br />

u̱tsa (ǔ̱tsa) 1. vt odiar Ra däme �ne rá ko,<br />

di ñ�u̱tsa �na ngu män�a. El esposo y su<br />

cuñado se odian uno al otro.<br />

2. vt aborrecer Dí u̱tsa ya thogi ja ha<br />

ra te. Aborrezco los sucesos que pasan en<br />

la vida. Pret. bi u̱tsa Act. indet. t�u̱tsa

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!