12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

323 HÑÄHÑU — ESPAÑOL trasista<br />

to̱fri (tǒ̱fri) s jinete Véase to̱ge, fani<br />

to̱ge (tó̱ge) vi 1. estar (en una parte alta)<br />

Ya bí to̱ge ya jä�i mäñä ra ts�ätho̱. Ya<br />

las gentes están arriba, en el cerro<br />

puntiagudo. �Na ra dänga tso̱ to̱ge<br />

mähets�i, hinhya�mu̱ stá handi. Hay<br />

una estrella grande en el cielo, que nunca<br />

había visto.<br />

2. haber (fruta en la mata) To̱ge ndunthi<br />

ya zi t�u̱mu ha ra �bai. Hay muchas<br />

calabacitas en la mata. Sinón. no̱ge<br />

to̱ge (tǒ̱ge) 1. s jinete Mände bi thogi<br />

�na ra to̱ge, mi gu̱t�i �na ra fani. Ayer<br />

pasó un jinete que iba jalando un caballo.<br />

2. vt montar Xuua, to̱ge ra fani rí ma<br />

gi hyandi ra huähi. ¡Juan, monta el<br />

caballo y ve a ver la milpa! Sinón. 1: to̱fri;<br />

2: na�ti<br />

to̱kando�yo (tǒ̱kándó�yo) s 1. coyuntura<br />

2. Nombre de una planta. Véase to̱ke,<br />

ndo�yo<br />

to̱kbo̱jä (tǒ̱kbo̱jä) s cadena<br />

Variante to̱k�bo̱jä Véase to̱ke, bo̱jä<br />

To̱kdo (Tǒ̱kdo) Piedra Encimada To̱kdo<br />

ge�ä mäde ra �ñu ri �ñehe Ngosthi pa ri<br />

ma Bonansa. La Piedra Encimada está a la<br />

mitad <strong>del</strong> camino <strong>del</strong> Puerto a Bonanza.<br />

Véase to̱ke, do<br />

to̱ke (tǒ̱ke) vt 1. añadir. unir (para agrandar<br />

o alargar) Ra nthähi ne dra to̱ke, nts�e̱di<br />

ra tsani. El mecate es muy corto; se<br />

necesita añadirle.<br />

2. encimar, pegar encima �Na ra gädo xi<br />

tihi, di to̱ke �nihi ya do. Un albañil que<br />

se apura, encima pronto las piedras. Act.<br />

indet. tho̱ke Sinón. 1: tu�tsi, t�e�tsi Véase<br />

to̱ge<br />

to̱kxo̱ni (tǒ̱kxǒ̱ni) s comején Ra to̱kxo̱ni<br />

xá matho rá ndo�yo ha rá ñäxu �ne rá<br />

�yu̱ga, xi ra zi tsani; nzäntho �yo ha ya<br />

ndäpo. El comején es de cuerpo largo, y la<br />

cabeza y el cuello son muy pequeños;<br />

siempre anda en las hierbas.<br />

Variante tukxo̱ni Véase to̱ke, xo̱ni<br />

to̱�mi (to̱�mi) vt 1. clavar Ra bo̱jä dí to̱�mi<br />

ha ra jädo, ho̱nse̱ di nkuemi; hingi ne dä<br />

yu̱t�i. El fierro que estoy clavando en la<br />

pared nada más se enchueca; no quiere<br />

entrar.<br />

2. ensartar Ixo, uá hä ra juai dá to̱�mi<br />

ha ra �uada. Hijo, ve a traer el cuchillo<br />

que ensarté en el maguey. Act. indet.<br />

tho̱�mi Sinón. fo�tsi, to̱te<br />

to̱�mi (tó̱�mi) vt 1. esperar Ra Xuua bí<br />

to̱�mi ra bo̱jä ha ra �ñu. Juan está<br />

esperando el camión en el camino.<br />

2. espiar Dí to̱�mi �na ra minä dä bo̱ni<br />

de ha rá ngu. Estoy espiando a que una<br />

ardilla salga de su agujero. Pret. bi do̱�mi<br />

Act. indet. tho̱�mi<br />

to̱bgagi me espera<br />

to̱p�a�i te espera<br />

ndo̱�mähuähi s milpero<br />

ndo̱�mängu s encargado de la casa<br />

ndo̱�mi s velorio<br />

ntho̱�mäte s lugar donde se espía<br />

to̱ngu (tǒ̱ngǔ) s casa de dos plantas, casa<br />

de dos pisos Ndunthi ya gädo ju̱kuí dä<br />

mpe̱fi ha ya dänga to̱ngu �Monda, nge�ä<br />

xá nts�uni. Muchos maestros albañiles<br />

ganan bien en la construcción de los grandes<br />

edificios de México, porque hay peligro.<br />

Variante to̱ndgu Véase to̱ke, ngu<br />

to̱te (to̱te) vt trepar<br />

to̱tue (to̱tue) vt pegar (juntar con algo<br />

pegajoso)<br />

to̱t�e (tǒ̱t�e) vt tocar Nä�ä ra njät�i xá<br />

nxaha tho, jamäsu ogi to̱t�e. Esa pintura<br />

todavía está fresca; ten cuidado, no la<br />

toques. Pret. bi do̱t�e Act. indet. tho̱t�e<br />

to̱ua (tǒ̱ua) s con base en el fondo<br />

to̱ua�bo̱ts�e (tǒ̱uá�bo̱ts�e) s canasta con base<br />

en el fondo<br />

to̱�tuí (to̱�tuí) vt montar Véase to̱de, -bi<br />

to̱�tse (tó̱�tse) vt 1. represar Xuua, to̱�tse<br />

ra dehe pa hinda dä�a�i. Juan, represa el<br />

agua para que no te gane.<br />

2. atrancar Yá �mai ra ngu, go ge�u̱<br />

to̱�tse ra ngu. Los muros de la casa son<br />

los que la atrancan.<br />

3. detener Ya ndäpo kä ha ra ju̱the<br />

to̱�tse ra dehe. Las hierbas que están en<br />

la zanja detienen el agua.<br />

4. sostener (fig.) Xuua, ya gá ku̱t�i ha<br />

nu�u̱ ya tuhni, ¡pe to̱�tse, hä! ¡Juan, ya<br />

te metiste en esos pleitos, pero sostente!<br />

Pret. bi do̱�tse Act. indet. tho̱�tse<br />

trasista (trásísta) s persona bromista,<br />

persona chistosa �Bu̱i �ra ya jä�i, xi ya<br />

trasista; japi dä nthede ra jä�i. Hay<br />

algunas personas muy chistosas que hacen<br />

reír. Sinón. �ñänt�u̱

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!