12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Nt�o̱ho̱ Mponza HÑÄHÑU — ESPAÑOL 242<br />

Nt�o̱ho̱ Mponza (Nt�o̱ho̱ Mpǒnza) s Cerro<br />

de la Cruz<br />

Nt�o̱pe (Nt�o̱pe) Tephe (pueblo de<br />

Ixmiquilpan) Ha ra hnini Nt�o̱pe ja �na<br />

ra nsaha ha di ntini getuu̱ ra dä�ñu. En<br />

el pueblo <strong>del</strong> Tephe hay un balneario que<br />

se encuentra cerca de la carretera. Véase<br />

t�o̱ho̱, pe<br />

nt�o̱ste (nt�o̱ste) s oidor Véase o̱ts�e, -te<br />

nt�o̱tbuhla s acción de hacer burla Véase<br />

o̱t�e, buhla<br />

nt�o̱the (nt�ó̱the) s curación Mä da�thi dá<br />

tsits�i ha ra ngu ga nt�o̱the, pe bi bo̱nigi<br />

xá mädi ra nt�o̱the. A mi enfermo lo llevé<br />

al hospital, pero me salió cara la curación.<br />

Véase o̱the<br />

nt�o̱tsa�uada (nt�ó̱tsá�uada) s arrancado de<br />

maguey Véase o̱ts�e<br />

nt�o̱ts�e (nt�ǒ̱ts�e) s despegada Véase o̱ts�e<br />

nt�o̱�tsandu̱nza s arranque de tronco<br />

nt�o̱�tsa�uada s corte de maguey<br />

nt�o̱ts�e (nt�ó̱ts�e) s 1. oído Mä nt�o̱ts�e<br />

hints�u̱ xá ñho; ya hints�u̱ dí o̱de. Mi oído<br />

ya me falla; ya no oigo bien.<br />

2. oidor Nu�u̱ ya jä�i �yobu̱, nso̱ka ri �ño<br />

ra nt�o̱ts�e. Esas personas que andan por<br />

ahí, solo andan de oidoras. Sinón. nt�o̱ste<br />

Véase o̱ts�e<br />

nt�o̱�tse (nt�o̱�tse) vr 1. amontonarse Ra<br />

de̱thä xä nt�o̱�tse ha ra hai di �ya. El maíz<br />

amontonado en la tierra se pudre.<br />

2. copetearse Dá täki �na huada ra<br />

de̱thä, ata bi nt�o̱�tse. Desgrané un<br />

cuartillo de maíz, y hasta se copeteó.<br />

3. tupido Ra tse̱ xä dagi ata xä nt�o̱�tse.<br />

Hasta está tupida la helada que ha caído.<br />

4. desarreglado Ata xä nt�o̱�tse mä stä,<br />

nge�ä histá nxaha. Está desarreglado mi<br />

cabello, porque no me he bañado.<br />

5. abrigarse Ra tiya xä nt�o̱�tse yá pat�i,<br />

nge�ä xá tse̱. La anciana se ha abrigado<br />

con cobijas porque hace frío. Sinón. 1:<br />

hmundo; 4: mpant�i Véase t�o̱�tse<br />

nt�udi (nt�údi) s 1. enseñanza Yá nt�udi ra<br />

xahnäte dí ho, nge�ä i udi xá ñho. Las<br />

enseñanzas <strong>del</strong> maestro me gustan porque<br />

las da muy bien.<br />

2. película Ha ra nijä mä dä thogi �ra ya<br />

nt�udi, dä hogi mä ga nuhu̱. En el<br />

templo van a exhibir unas películas; hay<br />

que ir a verlas. Véase udi<br />

ya seña ga nt�udi los puntos cardinales<br />

nt�unthe (nt�únthe) s riego Véase uni,<br />

dehe<br />

nt�uspi (nt�ǔspi) s fogón Véase udi, tsibi<br />

nt�utuate (nt�útuáte) s enseñanza<br />

Variante nt�utate Véase uti, -bi, -te<br />

nt�u̱da (nt�ǔ̱da) s ojos chicos Ra �ñäi, ra<br />

nt�u̱da; ra xäju ha ata �bu̱i ra jä�i, ra<br />

nt�u̱da. La zorrilla es de ojos chicos, la<br />

hormiga también y hasta hay personas de<br />

ojos pequeños. Variante t�u̱da Sinón. t�u̱ka<br />

da Véase da<br />

nt�u̱fri (nt�ǔ̱fri) s caballo chico Véase fani<br />

nt�u̱gu (nt�ǔ̱gú) s orejas chicas Véase gu<br />

nt�u̱kathätho (nt�ú̱káthä̌tho) molcate,<br />

mazorca malona, mazorca no desarrollada<br />

Ra de̱thä dá xofo bi nt�u̱kathätho; himbi<br />

te, nge�ä bi �me̱di ra �ye. El maíz que<br />

pizqué es mazorca malona; no creció porque<br />

faltó la lluvia. Véase nt�u̱ki, thä<br />

nt�u̱ki (nt�ú̱ki) vr 1. encogerse Ra �ronjua<br />

dá peni bi nt�u̱ki. El ayate que lavé se<br />

encogió.<br />

2. acabarse Mä lapi dí hñä hyastho;<br />

hange ya ri nt�u̱ki. Uso diario mi lápiz;<br />

por eso se está acabando.<br />

3. ser enana (mata) Ja �na ra de̱thä di<br />

nt�u̱ki rá �bai. Hay una clase de mata de<br />

maíz que es enana.<br />

4. quedarse chico (no crecer) Ko ra<br />

tse̱bye̱, ya hogä ndäpo di nt�u̱ki; hinte<br />

ne dä te. Ahora, con el frío la alfalfa se<br />

ha quedado chica; no quiere desarrollar<br />

nada. Sinón. 1: ts�ants�i; 2: thege; 3:<br />

nt�u̱�bai Véase t�u̱ki<br />

nt�u̱ngi (nt�u̱ngi) vi sentarse en cuclillas<br />

(dobla las rodillas descansando las asentaderas<br />

en los talones) Joni gi ñuni, pe gi nt�u̱ngi,<br />

nge�ä otho ra thuhni pa gi hudi. Acércate<br />

a comer, pero en cuclillas, porque no hay<br />

banco en que sentarse. Sinón. nts�angi<br />

nt�u̱nte (nt�ú̱nte) s lastimada Ja �ra ya<br />

nt�u̱nte ha mä ua ko ya �ra�yo ze̱sthi; ya<br />

hingi tsa ga ti�tibya. Tengo unas<br />

lastimadas en los pies por los zapatos<br />

nuevos, que ya ni me los puedo poner.<br />

Sinón. ñ�u̱ni Véase u̱ni, -te<br />

nt�u̱ti (nt�ú̱ti) s fertilizante, abono Nubye̱<br />

hängutho ya ndäpo ne ra nt�u̱ti pa dä<br />

hogi. Ahora toda clase de plantas necesita<br />

fertilizante para poder producir. Véase u̱�ti

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!