12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

nxidi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 260<br />

nxe̱ne; nge�ä rá mengu mä däme. Aquella<br />

mujer que estoy maldiciendo es mi<br />

combleza; es la amante de mi esposo.<br />

Sinón. mäne<br />

nxidi (nxidi) adj ancho<br />

nximbi (nximbi) s macollo; retoño de la<br />

mata de maíz Ha rá ua ra �bai ga de̱thä<br />

po̱ho̱ ra nximbi ha nu�ä hingi po̱ho̱ ra<br />

mänxa. Al pie de la mata de maíz le sale su<br />

macollo y a ese macollo no le salen elotes.<br />

nximbo (nximbo) s penca <strong>del</strong> corazón <strong>del</strong><br />

maguey<br />

nxinde (nxinde) s frente ancha<br />

Nxindo (Nxindo) 1. Xindho (rancho de<br />

Zimapán) Nxindo ja ha ra ua ra t�o̱ho̱<br />

Mu̱i. Xindho está al pie <strong>del</strong> cerro <strong>del</strong> Mui.<br />

2. piedra <strong>del</strong>gada<br />

3. piedra laja<br />

nxingamada s molcajete ancho Véase<br />

nxidi, mada<br />

nxingua (nxingua) s pie ancho (planta <strong>del</strong><br />

pie) Véase nxidi, ua<br />

nxinguanxät�ä (nxinguanxä̌t�ä) s Nombre<br />

de un tipo de cacto. Variante xinguanxät�ä<br />

nxini (nxíni) vi ponerse <strong>del</strong>gado<br />

nxini (nxíni) s Nombre <strong>del</strong> sonido de la<br />

víbora cuando está caminando o <strong>del</strong> aceite<br />

cuando se está cociendo algo.<br />

nxinjuai (nxinjuai) s cuchillo ancho Véase<br />

nxidi, juai<br />

nxiñä (nxǐñä) 1. adj ancho (cuchillo) Dí<br />

honi ra nxiñä juai ga nt�ost�ä. Busco el<br />

cuchillo ancho de cortar nopales.<br />

2. s cabeza ancha (reptil) Ra pozu̱ ra<br />

nxiñä ha �ne ra tsokmo. El cascabel es<br />

de cabeza ancha y también el escorpión.<br />

3. s muslo T�ixu, ko�ma ri nxiñä, ¿ha<br />

hingí pe̱�tsi ts�u̱ ri tsa? Hija, cubre tus<br />

muslos ¿qué, no tienes tantita verguenza?<br />

4. s punta ancha Dá tanga �na mä juai<br />

ra nxiñä. Compré un cuchillo de punta<br />

ancha. Véase nxidi, ñä<br />

Nxit�ä (Nxít�ä) Xitha (ranchería de Zimapán)<br />

Yá hai Nxit�ä bi gu̱ ya mengu Nrremedio.<br />

Los terrenos de Xitha los invadieron los<br />

habitantes de Remedios. Véase xit�ä<br />

Nxits�o (Nxíts�o) 1. Chicavasco (pueblo de<br />

Actopan) �Ra ya �bot�ini Nxits�o bi �yot�i,<br />

nge�ä himbi �uäi �nihi. Unas siembras en<br />

Chicavasco se secaron porque no llovió<br />

pronto.<br />

2. Sauz (pueblo de Cardonal) Ya mengu<br />

Nxits�o hoki ya dänthi. Los <strong>del</strong> Sauz<br />

hacen reatas.<br />

3. San Francisco (ranchería de Tecozautla)<br />

Véase xits�o<br />

nxogi (nxógi) adj abierto Variante nsogi<br />

Véase xogi<br />

nxok�yu̱ga (nxók�yu̱ga) s garganta<br />

despejada Nuni ra duhu xi pe̱�tsi �na ra<br />

nxok�yu̱ga pa da ntuhu. Aquel cantante<br />

tiene la garganta bien despejada para<br />

cantar. Variante nsok�yu̱ga Véase nsogi,<br />

�yu̱ga<br />

nxots�i (nxǒts�i) vi destapar (complemento<br />

general) Véase xots�i<br />

nxo̱ge (nxo̱ge) adj entero, completo, todo<br />

Véase xo̱ge<br />

nxo̱ge (nxó̱ge) s reliz (reg.), lacra, rajada<br />

Véase xo̱ge<br />

nxo̱ndo (nxó̱ndo) s 1. piedra que<br />

fácilmente se abre Huahni �ra ya nxo̱ndo<br />

pa dä bo̱nga ya nxindo. Escoge unas<br />

piedras que fácilmente se abran para que<br />

salgan lajas.<br />

2. abertura (en una roca) Ha �na rá<br />

nxo̱ndo ra ma�ye zu̱di yoho ya sefi. En<br />

una abertura de la roca están pegados dos<br />

panales. Variante nso̱ndo Véase nso̱ge,<br />

do, xo̱ge<br />

nxo̱ni [Forma secundaria de xo̱ni]<br />

apresurarse<br />

nxo̱�tshme (nxó̱�tshme) s hollejo de tortilla<br />

Nä�ä ra hme hinga gatho xä zät�i, nso̱ka<br />

ra nxo̱�tshme. Esa tortilla no toda está<br />

quemada, solamente el hollejo. Véase<br />

mäxo̱ts�e, hme<br />

nxu (nxu) s hembra Dí honi habu̱ ga tai<br />

�na ra ts�u̱di, pe drä nxu pa dä nxändi.<br />

Estoy buscando en dónde comprar un<br />

puerco, pero que sea hembra para que<br />

rinda.<br />

nxubru, nxubra burra<br />

nxubxa, nxude̱ti borrega<br />

nxumxi gata<br />

nxum�yo, nxumiñ�yo coyota<br />

nxu�ni gallina<br />

nxufri (nxúfri) s yegua Ha ra njot�i bi �yo<br />

ra nxufri ko ra tafri. En el potrero anda la<br />

yegua con el potro. Véase nxu, fani<br />

nxumfo̱ (nxúmfo̱) 1. s señora, dama Ya<br />

�be̱hñä di ñhe xá ñho ya ge�u̱ t�embi

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!