12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

215 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nguatra<br />

las reses no han subido de precio.<br />

Variantes ngo̱ntfani, ngo̱mfani, ngo̱ntuani<br />

Véase ngo̱, ndämfri<br />

ngo̱ñä (ngǒ̱ñä) s calvo Ndunthi ya<br />

mbo̱ho̱ stá pädi ya ngo̱ñä, nge�ä ya yá ji.<br />

Muchos señores he conocido que son calvos,<br />

porque ya es por sangre. Sinón. mu̱ñä,<br />

doxhmo Véase ngo̱, ñä<br />

ngo̱st�ä (ngó̱st�ä) s la carne extraída de las<br />

pencas <strong>del</strong> nopal De ra sitiembre ata ra<br />

enero ge�u̱ ya pa otho ra t�u̱sta, ho̱nse̱ tsa<br />

dä ts�i ra ngo̱st�ä. De septiembre hasta<br />

enero no hay nopalitos tiernos, sólo se puede<br />

comer la carne extraída de las pencas de los<br />

nopales. Sinón. thä�mxät�ä, thä�mxät�ä,<br />

mbo̱xt�ä Véase ngo̱, xät�ä<br />

ngo̱tho (ngǒ̱tho) s pulpa (carne sin hueso)<br />

Véase ngo̱, -tho<br />

ngo̱ts�i (ngǒ̱ts�i) s encía Ya neni yá<br />

ngo̱ts�i ra �ue̱ne, ya hinda tarda dä<br />

k�onts�i yá ts�i. Ya están hinchadas las<br />

encías <strong>del</strong> bebé; ya no tardan en salirle los<br />

dientes. Véase ngo̱, ts�i<br />

ngo̱ze̱xjo (ngo̱zé̱xjo) s persona que se pone<br />

calzones Variante ngo̱xjo Véase co̱de,<br />

ze̱xjo<br />

ngrá (ngrá) procl Indica la 2.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito, aspecto de alejamiento.<br />

ngrá (ngrá) procl Indica la 2.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito más el artículo singular. Nu�i ngrá<br />

�ñete, ¿hage hingá ho ra �be̱fi�ä? Tú eras<br />

médico, ¿qué, no te gustó esa carrera? Véase<br />

gra<br />

ngransio (ngrǎnsio) vi hacerse rancio Nu<br />

ya hme stí pe̱�tsi ha ra buxa bi ngransio<br />

ko ra xaha. Las tortillas que yo había<br />

guardado en la bolsa están rancias.<br />

Sinón. nkäde̱ti, ngade̱ti<br />

ngrí (ngrí) procl Indica la 2.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito, aspecto progresivo. Xuua,<br />

mängu̱nde ngrí �ñoui ya nsuhnini, ¿pa<br />

te? Juan, anteayer andabas con los policías,<br />

¿para qué?<br />

ngu (ngǔ) s 1. casa Ra ngu nthoki ga do<br />

mänxo̱ge. La casa está construida de pura<br />

piedra.<br />

2. vivienda Mä dada xä zogi se̱he̱ yá<br />

ngu. Mis padres han abandonado sus<br />

viviendas. Sinón. �mu̱i<br />

ngu ga nsu palacio<br />

ngu ga nt�endro plaza de toros,<br />

anfiteatro<br />

ngurahyadi aureola <strong>del</strong> sol<br />

ngurazänä aureola de la luna<br />

to̱ngu s casa de dos plantas, casa de<br />

dos pisos<br />

ngu (ngǔ) 1. adv como que Nuni ra<br />

hñuni, ya ngu ne dä ts�oki; nge�ä dende<br />

mänxui. Como que ya se quiere<br />

descomponer aquella comida porque es de<br />

anoche.<br />

2. adv igual a Dí zi �na ra nhat�abo̱jä<br />

ngu nu�ä ri me̱ti. Traigo una bicicleta<br />

igual a la tuya.<br />

3. adv aproximadamente Nu ndá<br />

hñoya, nu�bu̱ mí du mä dada, ndí pe̱ts�i<br />

ngu �rato je̱ya. Cuando quedé huérfano,<br />

cuando murió mi padre, tenía yo<br />

aproximadamente seis años.<br />

4. conj nada más, luego que Ngu bi<br />

zo̱ho̱ ra xahnäte, �bestho bi mu̱ ra �be̱fi<br />

ko ya nxadi. Nada más llegó el maestro,<br />

comenzó a trabajar con los estudiantes.<br />

ngu ya tho como éstos nada más<br />

nguanda (nguǎnda) adv 1. como, parecido<br />

a, semejante a Ja �na ra ndäpo nguanda<br />

ra ku̱ka ndäpo, xi ri hñästho. Hay una<br />

hierba que es como el cilantro, muy<br />

parecida.<br />

2. parece que Nguanda mi mädi rá<br />

�be̱hñä ra �ño̱ho̱�ä, ¿hänja fe̱t�i? Parecía<br />

que ese hombre amaba a su mujer, ¿por<br />

qué le pega?<br />

nguani (nguani) s cuesta, subida,<br />

pendiente, ladera, inclinada Nts�e̱ xá ma<br />

ra nguani stá �ño, ha nubye̱ mä ga ju̱ ra<br />

hño̱mi. Está muy larga la cuesta que he<br />

caminado, y ahora voy a agarrar la bajada.<br />

Sinón. mbo̱ts�e, nzu̱di<br />

Nguasto (Nguasto) Huaxtho de Emiliano<br />

Zapata (pueblo de Actopan) Mäje̱ya dá ma<br />

ra ngo gehni Nguasto, pe mi nxui mi jo�o<br />

ya bo̱jä ko nte ga pengi. El año pasado fui<br />

a la fiesta allá, en Huaxtho de Emiliano<br />

Zapata, pero en la noche no había camiones<br />

para regresar.<br />

nguatra (nguátra) s 1. cuartilla (moneda<br />

antigua equivalente a tres centavos) Dá tai<br />

nguatra ra u pa ra thumngo̱. Compré una<br />

cuartilla de sal para la barbacoa.<br />

2. cuartilla (doce cuartillos de cualquier

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!