12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

nt�e̱ndo HÑÄHÑU — ESPAÑOL 240<br />

mäya�bu̱. La yunta ha sido la ayuda <strong>del</strong><br />

hombre para labrar la tierra desde tiempos<br />

muy remotos.<br />

nt�e̱ndo (nt�e̱ndo) s honda Véase e̱ni, do<br />

nt�e̱ngansu̱t�i (nt�ě̱ngánsǔ̱t�i) s arco para<br />

flechas Dá tanga yoho ya nt�e̱gansu̱t�i.<br />

Compré dos arcos para flechas. Véase e̱i,<br />

nsu̱t�i<br />

�ye̱ngansu̱t�i s arqueros<br />

nt�e̱ngua (nt�e̱ngua) s zancadilla, el hacer<br />

caer con el pie o la pierna Dá tagi, nge�ä ra<br />

Xuua bi �yo̱tka ra nt�e̱ngua. Me caí<br />

porque Juan me dio una zancadilla. Véase<br />

nt�e̱ni, ua<br />

nt�e̱ni (nt�e̱ni) s manea Ra nt�e̱ni ge�ä �na<br />

xe̱ni ra nthähi pa dä ju̱ndua gatho yoho<br />

yá �ye̱ o �na rá �ye̱ �ne �na rá ua �na ra<br />

mbo�ni. La manea es un pedazo de lazo<br />

para mancornar las manos o una mano y<br />

una pata a un animal. Véase �ue̱ni<br />

nt�e̱ni (nt�e̱ni) s medida Dí honi ra nt�e̱ni<br />

pa ga e̱ni ra de̱thä ga pa. Necesito la<br />

medida para medir el maíz que voy a<br />

vender. Véase t�e̱ni<br />

nt�e̱nts�amäñ�u̱ (nt�é̱nts�ámä́ñ�u̱) s persona<br />

excomulgada Ya nt�e̱nts�amäñ�u̱ nts�e̱ �na<br />

ra dumu̱i pa ge�u̱, nge�ä dä t�e̱ni ha ra<br />

nijä. Ser excomulgado es una tristeza<br />

porque lo expulsan a uno de la iglesia.<br />

Véase e̱nts�i, ñ�u̱<br />

nt�e̱nts�apa (nt�é̱nts�ápa) s felicitación<br />

nt�e̱nts�ate (nt�é̱nts�áte) s blasfemia Bí<br />

ofadi ri däme ko ri nt�e̱nts�ate. Por tus<br />

palabras de blasfemia tu marido está en la<br />

cárcel. Sinón. �ñe̱nts�ate, hyo̱ste Véase<br />

e̱nts�i<br />

nt�e̱nts�i (nt�é̱nts�i) s pilón, adehala,<br />

alipego Ndada, ga tamp�i yo �boni ri ñ�i,<br />

pe gi �raki ra nt�e̱nts�i. Señor, le compro<br />

dos montones de chiles, pero le echa el<br />

pilón. Sinón. pilo Véase e̱nts�i<br />

nt�e̱tbo̱jä (nt�e̱tbo̱jä) s manejada de<br />

vehículo Véase e̱t�i, bo̱jä<br />

nt�e̱te (nt�e̱te) s venganza Nuyu̱ ya jä�i<br />

hingi mpumbi nu�ä xä nja di gehyu̱, sinu<br />

nu�ä beni ra nt�e̱te bye̱. Esas personas no<br />

se perdonan lo que ha pasado entre ellas; lo<br />

que piensan es en la venganza. Véase e̱te<br />

nt�e̱ti adj cosido Véase �ue̱ti<br />

nt�e̱t�i (nt�e̱t�i) s arreada Yoho ya doro mi<br />

tuhni, ha �na di ge�u̱ bi ntse̱di, ha bi<br />

umba ra nt�e̱t�i nä�ä män�a. Dos toros se<br />

estaban peleando, y uno de ellos pudo más,<br />

y le dio arreada al otro, empujándolo para<br />

atrás. Véase e̱t�i<br />

nt�e̱thuí (nt�e̱thuí) s rejada, quebrador (de<br />

maguey) Véase e̱�thfi<br />

nt�ingadutu (nt�íngádútu) s 1. tendedero<br />

de ropa Dí hoka �na ra nt�ingadutu, pa ya<br />

hindä t�ini ya dutu ha ya �mini. Estoy<br />

haciendo un tendedero de ropa, para que ya<br />

no tiendan la ropa en las espinas.<br />

2. tendida de ropa Di �yo ra nt�ingadutu<br />

ha rá ngu ra Juana. La ropa está tendida<br />

en la casa de Juana. Sinón. 1: njäxadutu;<br />

2: ingadutu Véase ini, dutu<br />

nt�ingambo�ni (nt�íngámbó�ni) s 1.<br />

pesebre Mä dada hoki �na ra<br />

nt�ingambo�ni pa ha dä �uinini yá<br />

ndämfri. Mi papá está haciendo un pesebre<br />

para darle allí el forraje a sus reses.<br />

2. dar forraje a los animales Ra Xuua bí<br />

�yo ra nt�ingambo�ni ha ra huähi. Juan<br />

le está dando forraje a los animales en la<br />

milpa. Sinón. 1: hñungambo�ni; 2:<br />

t�ingambo�ni Véase �uini, mbo�ni<br />

nt�inga�yo s pesebre de ganado<br />

menor<br />

nt�ist�i (nt�íst�i) s rajada<br />

nt�istho (nt�ístho) s tronadera,<br />

rechinamiento<br />

nt�ite (nt�íte) s convite Véase �uite, �uinte<br />

nt�ixke (nt�ixke) s vejez Nu�ä ra bexa bi<br />

du ga nt�ixke. Esa borrega se murió por la<br />

vejez. Sinón. �ñeda, ntiya Véase t�ixke<br />

nt�ixni (nt�íxni) vi tronar<br />

nt�o (nt�ǒ) s 1. vaina Nu�u̱ ya �bai ga ju̱ di<br />

zu̱titho ya xitju̱, pe nso̱ka ya nt�o, ya ju̱<br />

otho. En esas matas de frijol está el<br />

colgadera de ejotes; pero solamente tiene<br />

vainas, frijol no tiene.<br />

2. funda Ya dá tai �na ra ts�äjuai, pe<br />

pe̱�tsi ga tamba rá nt�o. Ya compré un<br />

puñal de punta, pero tengo que comprarle<br />

la funda.<br />

3. forro Ya bi thege rá nt�o nä�ä ri libro;<br />

ne gi hutsua män�a. Ya se desgastó el<br />

forro de ese libro; ya necesita que le<br />

pongas otro.<br />

nt�opistola s funda de pistola<br />

nt�ojuai s cubierta de puñal<br />

nt�o�efe s vaina de efes

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!