12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

do̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 52<br />

2. mata de flor Mänonxi dá tai �na ra<br />

do̱ni ga baxjua pa dá u̱t�i ha ra ngu,<br />

xähmä dä te. El lunes compré una mata<br />

de nochebuena y la planté en la casa, a ver<br />

si enraiza.<br />

do̱mhi s flor de palma<br />

do̱mxu s flor de calabaza<br />

ndo̱mbo s flor <strong>del</strong> quiote de maguey<br />

do̱ni (dó̱ni) vi florecer Ra �bai ga ixi ya<br />

do̱ni. La mata de durazno ya está<br />

floreciendo. Nuna �bai ga do̱ni do̱ni xi<br />

ts�amähotho. Esta mata de flor florece muy<br />

hermosa.<br />

do̱nibaxjua (do̱níbǎxjua) s flor de<br />

nochebuena Xa di the̱ngda ya<br />

do̱nibaxjua, mä ga umfu̱ rá nsu ra nijä ko<br />

ya do̱ni�u̱. ¡Cómo colorean las flores de<br />

nochebuena! Vamos a darle elegancia a la<br />

iglesia con esas flores.<br />

do̱ni�bast�ä (do̱ní�bást�ä) s flor de<br />

garambullo Ya do̱ni�bast�ä ts�i ko ya<br />

mädo �ne ya ñ�i. Las flores de garambullo<br />

se comen con huevos y chile.<br />

Sinón. ndo̱mänxät�ä<br />

do̱nihyadi (do̱níhyádi) s flor de sol Ja �na<br />

ra ndäpo t�embi do̱nihyadi, ra �ñethi pa<br />

dä t�o̱the ya dutu ya da�thi pa hinda<br />

nteste. Hay una hierba que llaman flor de<br />

sol. Es medicina para desinfectar la ropa de<br />

los enfermos para evitar el contagio.<br />

do̱niju�ta (do̱níju�ta) s flor de zábila,<br />

gualumbo de zábila �Ra ya do̱niju�ta xá<br />

ku̱hi pa dä ts�i, ha �ra hinxá ku̱hi.<br />

Algunas flores de zábila son sabrosas y<br />

algunas no son sabrosas. Sinón. do̱nixä�ta<br />

do̱nikäm�yo (do̱níkä́m�yo) s flor de cardón<br />

do̱nilimu (do̱nílímu) s flor de limón Ya<br />

do̱nilimu hingi tsaya k�ot�i, teske hinge di<br />

�ñepu̱ ra tse̱ dä hyo ga�tho. Las flores de<br />

limón no dejan de brotar, quien sabe si no<br />

va a venir la helada y acaba con todo.<br />

do̱nixä�ta (do̱níxä̌�ta) s flor de zábila Xi xá<br />

nku̱hi ya do̱nixä�ta ntsäni ko ya de̱nxi, ya<br />

axi, �ne ya ñ�i, ga�tho nthe̱ni. Están muy<br />

sabrosas las flores de zábila fritas, con sus<br />

cebollas, sus ajos y sus chiles; todo picado.<br />

do̱ni�e̱nxe̱ (do̱ní�ě̱nxe̱) s flor de angelito<br />

do̱nthä (dǒ̱nthä) s hongo de maíz Ha ra<br />

huähi ya ja ya mänxa ha �ne ya do̱nthä.<br />

En la milpa ya hay elotes y también hongos.<br />

Véase do̱ni, de̱thä<br />

do̱nxi (do̱nxi) s cresa (larva de mosca verde)<br />

Ha rá nkapo ra ts�u̱di ra k�angaginu�e bi<br />

mo̱t�e yá do̱nxi ha t�enä ge ge�ä rá foho.<br />

A la herida que le hicieron al puerco cuando<br />

lo castraron la mosca verde le ha echado<br />

cresas; dicen que es su excremento.<br />

Variante do̱nxu<br />

do̱�nthi (dó̱�nthi) vi florecer el mezquite Ya<br />

�bai ga t�ähi ya do̱�nthi; ya mä dä nja ya<br />

t�ähi. Las matas de mezquite ya están<br />

floreciendo; ya no tarda en haber mezquite.<br />

Véase do̱ni, t�ähi<br />

dra (dra) procl Indica la 3.ª pers. act. indet.<br />

<strong>del</strong> futuro, aspecto progresivo. Xudi mä dra<br />

thuts�i ra Xuua pa dra mfats�i ra nzaya.<br />

Mañana nombrarán a Juan para ayudante<br />

<strong>del</strong> Juez. Pa rá nzaki ra jä�i mäthoni<br />

hinda zi ra �ñäthe; �me̱t�o dra thu̱ni. Para<br />

la salud de la gente, se necesitan no tomar<br />

agua cruda, primero hay que hervirla. Ra<br />

thehñä ora dra thi�ti di t�ist�i ra tsibi.<br />

Cuando lo soplan el carbón chispea el<br />

fuego.<br />

dra (dra) procl Indica la 3.ª pers. <strong>del</strong> presente,<br />

aspecto de alejamiento. Ra Xuua dra gats�i<br />

häxa ra sei, pe nubya hinxa gats�i. Juan<br />

siempre pasa a llevar su pulque pero hoy no<br />

ha pasado.<br />

drá (drá) procl Indica la 1.ª pers. <strong>del</strong> presente,<br />

aspecto de alejamiento. Drá ma tai, ga hä<br />

mä de̱thä. Voy al centro a traer mi maíz.<br />

Drá pe̱hni mä t�u̱ dä hä ra �ba. Siempre<br />

envió a mi hijo a traer la leche. Drá pahmä<br />

�Monda, pe nubya histá ma, nge�ä �yo mä<br />

me̱fi. Siempre voy a México, pero hoy no<br />

he ido, porque andan mis peones.<br />

drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. <strong>del</strong> futuro,<br />

aspecto de alejamiento.<br />

drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. act. indet.<br />

<strong>del</strong> futuro, modo optativo. Drá t�et�i ra<br />

ngunsadi ya bätsi pa dä bädi�u̱ dä hñe�ti.<br />

Que manden a los niños a la escuela para<br />

que aprendan a leer.<br />

drá (drá) procl Indica la 3.ª pers. <strong>del</strong> futuro<br />

más el adjetivo posesivo. Xudi mä drá thuts�i<br />

ra Xuua pa drá mfats�i ra nzaya. Mañana<br />

nombrarán a Juan para ayudante <strong>del</strong> Juez.<br />

Véase da, ra<br />

drá (drá) procl Indica la 1.ª pers. <strong>del</strong> presente<br />

más el artículo singular. Drá mengu Ni ha ja<br />

gehni thoki �ra ya �be̱fi mähotho. Yo soy

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!