12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

�me̱hni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 196<br />

�me̱hni (�mé̱hni) s 1. enviado, mensajero,<br />

mandadero Nuni ra �me̱hni xi bi ma ya�ä<br />

pa bi mengi. El enviado dilató mucho<br />

tiempo en regresar.<br />

2. mandado Ra �me̱hni, bi �be̱hni �na ra<br />

�me̱hni. Al enviado lo mandaron a un<br />

mandado.Véase pe̱hni<br />

�me̱hni Ajuä (�mé̱hni Ajuä̌) mensajero de<br />

Dios, profeta Bi nja ngu nu�ä xkí mänga<br />

rá �me̱hni Ajuä. Se cumplió lo que había<br />

dicho el profeta de Dios.<br />

�me̱i (�me̱i) s 1. vara Mände dá ma ha ra<br />

däthe dá honga �na ra �me̱i ga de̱mza.<br />

Ayer fui al río a buscar una vara para varear<br />

la mata de nuez.<br />

2. palo (regular de grueso, y corto) Mä<br />

�me̱i ga ju̱ nixi xä dämä hñu̱ ha nixi ra<br />

dämä jostho; xi tsatho. Mi palo para<br />

azotar el frijol en su vaina ni es muy<br />

pesado ni muy liviano; es muy bueno.<br />

3. cuarta Ra to̱ge bi thogi mi hñä �na ra<br />

�me̱i pa fe̱t�i ra fani. El jinete que pasó<br />

traía una cuarta para azotar su caballo.<br />

4. chicote, látigo Ra uäfri xä gäxa �na ra<br />

�me̱i ga nthähi ha ra xi�nxi �ne ha ra<br />

ñäni xä tutuabi �na ra k�u̱�nxähi �met�e,<br />

pa fe̱t�i ra nt�e̱i. El gañán lleva puesto en<br />

el hombro un chicote, y en la punta le ha<br />

puesto una tralla de ixtle trenzado para<br />

azotar la yunta. Véase fe̱i<br />

�me̱i nt�e̱i chicote de yunta<br />

�me̱mbru (�mé̱mbru) s perezoso<br />

�me̱mfo (�mé̱mfo) vi acostarse boca abajo<br />

Ra t�u̱bätsi hingi �be̱nitho, ya di mpu̱nts�i<br />

di �me̱mfo. El niño chiquito no se acuesta<br />

nada más se voltea boca abajo. Véase �be̱ni<br />

�me̱mpits�i (�me̱mpǐts�i) vi acostarse boca<br />

arriba Véase �be̱ni<br />

�me̱mu [Variante de �be̱mu] pilmama<br />

�me̱�mi (�mé̱�mi) vi montarse<br />

�me̱nhyadi (�mé̱nhyádi) s perezoso Véase<br />

�be̱ni, hyadi<br />

�me̱ni [Forma secundaria de �be̱ni] acostarse<br />

�me̱po (�me̱po) vi ser cuñada Nu�u̱ ya<br />

�be̱hñä di �me̱po nge�a �na di ge�u̱ xä<br />

nthätkuí rá ku. Esas mujeres son cuñadas<br />

porque una de ellas se casó con el hermano<br />

de la otra. Véase �be̱po<br />

�me̱tate (�me̱táte) s acción de imitar Véase<br />

pe̱te<br />

�me̱t�o (�me̱t�o) adv primero, antes Pa dra<br />

fu̱ti �na ra �be̱fi, mäthoni �me̱t�o dri ja ra<br />

bojä. Para comenzar un trabajo, primero<br />

hay que contar con dinero. Sinón. �me̱<br />

�me̱t�o [Forma secundaria de �be̱t�o]<br />

a<strong>del</strong>antarse<br />

�me̱thme (�mé̱thme) s tortillera (reg.),<br />

máquina para hacer tortillas Véase pe̱t�i,<br />

hme<br />

�me̱tsando�yo (�mě̱tsándó�yo) s<br />

cementerio, camposanto Véase pe̱�tsi,<br />

ndo�yo<br />

�me̱tsi (�mě̱tsi, �mé̱tsi) s 1. bodega Gatho<br />

nu�ä hints�u̱ mäthoniua thi, huts�i ha ra<br />

�me̱tsi. Todo lo que no es muy necesario<br />

aquí afuera, ponlo en la bodega.<br />

2. caja fuerte Gra beni ge ha rá �me̱tsi<br />

mä dada pe̱�tsi ra bojä. Me imagino que<br />

en la caja fuerte de papá hay dinero.<br />

3. entierro Bi du mä tiyo mände, ra<br />

�me̱�tsi rí xudi. Mi tío murió ayer,<br />

mañana es su entierro. Variante �me̱�tsi<br />

Sinón. 3: nt�agi Véase pe̱�tsi<br />

�me̱ts�i (�mě̱ts�i) vi montarse (en el lomo <strong>del</strong><br />

caballo o en una piedra, etc.) Sinón. �me̱�mi<br />

�me̱ts�ints�u̱ (�mé̱ts�ǐnts�u̱) s 1. trampa de<br />

pájaro (jaula u otra cosa) Ya me̱ts�ints�u̱<br />

�yo ha ra mbo�nthi di hñä ya<br />

�me̱ts�ints�u̱. Los pajareros andan en el<br />

monte, y tienen sus jaulas de atrapar<br />

pájaros.<br />

2. flecha, resortera (para tirar pájaros)<br />

Gatho nu�u̱ ya metsi di hñä ya<br />

�me̱ts�ints�u̱. Todos esos jóvenes traen sus<br />

flechas para tirar los pájaros.<br />

3. pajarero, persona que caza pájaros<br />

Véase pe̱�tsi, ts�ints�u̱<br />

�me̱xui (�me̱xui) 1. vi oscurecerse T�enä ge<br />

�na ra pa bi �me̱xui �ra ya ya�ä nuni<br />

Uajaka nu mí huet�i ra hyadi. Dicen que<br />

se oscureció unas horas allá en Oaxaca<br />

cuando se eclipsó el sol.<br />

2. vi hacerse noche<br />

3. s oscuridad Xi ra �me̱xui. Está muy<br />

oscuro. Véase �be̱xui<br />

�me̱�sbojä (�mě̱�sbojä) s 1. banco<br />

(financiero) Habu̱ ra za ja ya �me̱�tsbojä<br />

pa to�o dä ne dä �me̱�tsi ra bojä.<br />

Dondequiera hay bancos para quien quiera<br />

ahorrar dinero.<br />

2. chequera, billetera, cartera Dá �be̱di

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!