12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

nthämfeni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 244<br />

nthämfeni (nthä́mfěni) s cálculo,<br />

aproximación Ha ri nthämfeni ¿da za gi<br />

xiki hangu ra bojä mäthoni pa ga hoka<br />

mä ngu? En tu cálculo ¿podrías decirme<br />

cuanto dinero necesito para construir mi<br />

casa? Sinón. kalkula, hye̱kui Véase häi,<br />

mfeni<br />

nthä�mi (nthä�mi) s molde<br />

nthänt�añ�i (nthänt�áñ�i) s 1. salsa<br />

2. molida <strong>del</strong> chile Véase thänt�i, ñ�i<br />

nthänt�i (nthä́nt�i) s tejolote, mano <strong>del</strong><br />

molcajete Ra nthänt�i di ñ�oui ra mada ga<br />

nthänt�añ�i. El tejolote acompaña al<br />

molcajete de moler salsa.<br />

nthänts�i [participio de thänts�i] 1. mezclado<br />

Ra t�asde̱thä nthänts�i ra �mothä. El maíz<br />

blanco está mezclado con maíz negro.<br />

2. revuelto Ra t�asdehe nthänts�i ko ra<br />

ts�othe. El agua limpia está revuelta con<br />

agua sucia.<br />

3. revoltijo Sinón. 1 y 2: mpe̱hni Véase<br />

thänts�i<br />

nthäntsmfeni s diversas ideas<br />

nthäntsnjamfri s diversas creencias<br />

nthäspi (nthä́spi) s traída de lumbre Ya dá<br />

ma ra nthäspi; hinxa haxä ra tsibi, pe̱�tsi<br />

mä ga adi ra tsibi. Ya me voy a traer<br />

lumbre porque no amaneció. Tengo que ir a<br />

pedirla. Sinón. nt�aspi, hñäspi Véase hä,<br />

tsibi<br />

nthäti (nthäti) 1. vr casarse, contraer<br />

matrimonio Mä t�ixu ya bi nthäti ga<br />

mbo̱ho̱, ya ho̱nse̱ ga nija di �be̱di. Mi hija<br />

ya se casó por lo civil; ya nada más falta por<br />

la iglesia.<br />

2. s boda Mände dá ma ha �na ra<br />

nthäti. Ayer fui a una boda.<br />

3. adj casado Nuni ra metsi �ne nuni<br />

ra nxutsi ya nthäti. Aquel muchacho y<br />

aquella muchacha son casados. Sinón. 2:<br />

nthätämbo̱ho̱, nt�ofo mbo̱ho̱, nt�ofo<br />

nthätänija; 3: medinthäti<br />

nthätambo̱ho̱ s casamiento por lo<br />

civil<br />

nthätanijä s casamiento por la iglesia<br />

nthät�i (nthät�i) vr amarrarse Véase thät�i<br />

nthäthä (nthäthä) s 1. desgranadora<br />

(herramienta) Ko ya hoga nthäthä, mänt�ä<br />

thäki ya �be̱nitho ga de̱thä. Con buenas<br />

desgranadoras de maíz, rápido desgranan<br />

por cargas el maíz.<br />

2. olotera Hä ra nthäthä ga täkihu̱ ra<br />

de̱thä ne nuni ra ntsits�i. Tráete la<br />

olotera y desgranamos el maíz que quiere<br />

este amigo. Véase täki, de̱thä<br />

nthäts�i (nthä̌ts�i) s 1. llevada<br />

2. transporte Véase häts�i<br />

nthäxi (nthä̌xi) [participio de häxi] asado<br />

Ra bo ga �uada xá ñho nthäxi, pe män�a<br />

nthu. El quiote de maguey es bueno asado,<br />

pero es aún mejor horneado.<br />

nthä�ti (nthä́�ti) [participio de thä�ti] 1.<br />

molido Ya bi nthä�ti xá ñho ra xiju̱, dä<br />

hogi ga po̱ñhu̱ pa ga xu̱khu̱ ra ju̱. Ya está<br />

molido bien el bagazo <strong>del</strong> frijol; está bien<br />

sacarlo para limpiar el frijol.<br />

2. trillado Ra ntsu̱mi ya nthä�ti, �uat�u̱<br />

ya mbo�ni i ku̱ mbo. El rastrojo está bien<br />

trillado; hay muchos animales que andan<br />

adentro. Sinón. 1: nju̱ni; 2: hnet�i<br />

nthebe (nthebe) adj cien Pa dä thoki �na<br />

ngu, ne ya m�otho ga bojä; hinge ya<br />

nthebe. Para construir una casa se<br />

necesitan miles de pesos, no cientos. Véase<br />

thebe<br />

nthede [Forma secundaria de thede] reírse<br />

nthege (nthěge) s desgaste Véase thege<br />

nthege (nthége) s separación Véase hege<br />

nthegi (nthegi) s acción de ahondar<br />

nthekate (nthékáte) s misericordia,<br />

compasión, piedad Vocal nasal: nthëkate<br />

Véase hueki, -te<br />

ntheki (ntheki) s cosa agujerada, cosa<br />

perforada Véase heki<br />

ntheki (nthéki) 1. [participio de hueki]<br />

compadecido<br />

2. s misericordia, compasión Véase<br />

hueki<br />

nthendi (nthéndi) s 1. <strong>del</strong>irio Nuni ra<br />

da�thi tsu̱di ra nthendi ko ra nzo̱ di<br />

umbi. Aquel enfermo sufre de <strong>del</strong>irio por la<br />

calentura que le da.<br />

2. bochorno Hindí pädi te dí ja, dí tsa<br />

�na ra nthendi. No sé que me pasa;<br />

siento bochorno. Vocal nasal: nthëndi<br />

Sinón. ntsoxpa, nzoxpa Véase thendi<br />

ntheni (nthěni) s distribución Véase heni<br />

ntheni (ntheni) s acarrida Véase theni<br />

nthese̱ (nthese̱) s Nombre de una ave.<br />

nthest�i (nthest�i) s berbinquín (reg.),<br />

berbiquí Vocal nasal: nthëst�i

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!