12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

nthämfeni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 244<br />

nthämfeni (nthä́mfěni) s cálculo,<br />

aproximación Ha ri nthämfeni ¿da za gi<br />

xiki hangu ra bojä mäthoni pa ga hoka<br />

mä ngu? En tu cálculo ¿podrías decirme<br />

cuanto dinero necesito para construir mi<br />

casa? Sinón. kalkula, hye̱kui Véase häi,<br />

mfeni<br />

nthä�mi (nthä�mi) s molde<br />

nthänt�añ�i (nthänt�áñ�i) s 1. salsa<br />

2. molida <strong>del</strong> chile Véase thänt�i, ñ�i<br />

nthänt�i (nthä́nt�i) s tejolote, mano <strong>del</strong><br />

molcajete Ra nthänt�i di ñ�oui ra mada ga<br />

nthänt�añ�i. El tejolote acompaña al<br />

molcajete de moler salsa.<br />

nthänts�i [participio de thänts�i] 1. mezclado<br />

Ra t�asde̱thä nthänts�i ra �mothä. El maíz<br />

blanco está mezclado con maíz negro.<br />

2. revuelto Ra t�asdehe nthänts�i ko ra<br />

ts�othe. El agua limpia está revuelta con<br />

agua sucia.<br />

3. revoltijo Sinón. 1 y 2: mpe̱hni Véase<br />

thänts�i<br />

nthäntsmfeni s diversas ideas<br />

nthäntsnjamfri s diversas creencias<br />

nthäspi (nthä́spi) s traída de lumbre Ya dá<br />

ma ra nthäspi; hinxa haxä ra tsibi, pe̱�tsi<br />

mä ga adi ra tsibi. Ya me voy a traer<br />

lumbre porque no amaneció. Tengo que ir a<br />

pedirla. Sinón. nt�aspi, hñäspi Véase hä,<br />

tsibi<br />

nthäti (nthäti) 1. vr casarse, contraer<br />

matrimonio Mä t�ixu ya bi nthäti ga<br />

mbo̱ho̱, ya ho̱nse̱ ga nija di �be̱di. Mi hija<br />

ya se casó por lo civil; ya nada más falta por<br />

la iglesia.<br />

2. s boda Mände dá ma ha �na ra<br />

nthäti. Ayer fui a una boda.<br />

3. adj casado Nuni ra metsi �ne nuni<br />

ra nxutsi ya nthäti. Aquel muchacho y<br />

aquella muchacha son casados. Sinón. 2:<br />

nthätämbo̱ho̱, nt�ofo mbo̱ho̱, nt�ofo<br />

nthätänija; 3: medinthäti<br />

nthätambo̱ho̱ s casamiento por lo<br />

civil<br />

nthätanijä s casamiento por la iglesia<br />

nthät�i (nthät�i) vr amarrarse Véase thät�i<br />

nthäthä (nthäthä) s 1. desgranadora<br />

(herramienta) Ko ya hoga nthäthä, mänt�ä<br />

thäki ya �be̱nitho ga de̱thä. Con buenas<br />

desgranadoras de maíz, rápido desgranan<br />

por cargas el maíz.<br />

2. olotera Hä ra nthäthä ga täkihu̱ ra<br />

de̱thä ne nuni ra ntsits�i. Tráete la<br />

olotera y desgranamos el maíz que quiere<br />

este amigo. Véase täki, de̱thä<br />

nthäts�i (nthä̌ts�i) s 1. llevada<br />

2. transporte Véase häts�i<br />

nthäxi (nthä̌xi) [participio de häxi] asado<br />

Ra bo ga �uada xá ñho nthäxi, pe män�a<br />

nthu. El quiote de maguey es bueno asado,<br />

pero es aún mejor horneado.<br />

nthä�ti (nthä́�ti) [participio de thä�ti] 1.<br />

molido Ya bi nthä�ti xá ñho ra xiju̱, dä<br />

hogi ga po̱ñhu̱ pa ga xu̱khu̱ ra ju̱. Ya está<br />

molido bien el bagazo <strong>del</strong> frijol; está bien<br />

sacarlo para limpiar el frijol.<br />

2. trillado Ra ntsu̱mi ya nthä�ti, �uat�u̱<br />

ya mbo�ni i ku̱ mbo. El rastrojo está bien<br />

trillado; hay muchos animales que andan<br />

adentro. Sinón. 1: nju̱ni; 2: hnet�i<br />

nthebe (nthebe) adj cien Pa dä thoki �na<br />

ngu, ne ya m�otho ga bojä; hinge ya<br />

nthebe. Para construir una casa se<br />

necesitan miles de pesos, no cientos. Véase<br />

thebe<br />

nthede [Forma secundaria de thede] reírse<br />

nthege (nthěge) s desgaste Véase thege<br />

nthege (nthége) s separación Véase hege<br />

nthegi (nthegi) s acción de ahondar<br />

nthekate (nthékáte) s misericordia,<br />

compasión, piedad Vocal nasal: nthëkate<br />

Véase hueki, -te<br />

ntheki (ntheki) s cosa agujerada, cosa<br />

perforada Véase heki<br />

ntheki (nthéki) 1. [participio de hueki]<br />

compadecido<br />

2. s misericordia, compasión Véase<br />

hueki<br />

nthendi (nthéndi) s 1. <strong>del</strong>irio Nuni ra<br />

da�thi tsu̱di ra nthendi ko ra nzo̱ di<br />

umbi. Aquel enfermo sufre de <strong>del</strong>irio por la<br />

calentura que le da.<br />

2. bochorno Hindí pädi te dí ja, dí tsa<br />

�na ra nthendi. No sé que me pasa;<br />

siento bochorno. Vocal nasal: nthëndi<br />

Sinón. ntsoxpa, nzoxpa Véase thendi<br />

ntheni (nthěni) s distribución Véase heni<br />

ntheni (ntheni) s acarrida Véase theni<br />

nthese̱ (nthese̱) s Nombre de una ave.<br />

nthest�i (nthest�i) s berbinquín (reg.),<br />

berbiquí Vocal nasal: nthëst�i

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!