12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

yerbamuro HÑÄHÑU — ESPAÑOL 388<br />

Mädetho rá do̱ni ra yendri, ra ku̱hu̱ ga<br />

noxa ha yá xi xä nta�ti. La flor <strong>del</strong> cardo<br />

silvestre es color de rosa en medio, las<br />

hojas son cenicientas.<br />

3. animal con cuernos gachos Di te̱t�abu̱<br />

xahmä habu̱ gí hyandibu̱ �na ra t�u̱dro<br />

ra zi yendri. ¡Avísame si acaso ves a un<br />

toro chico de cuernos gachos! Véase do̱ni<br />

yerbamuro (yérbámúro) s hierbamuro<br />

(reg.; planta para dolor de estómago) Ra<br />

yerbamuro, ja rá bo̱�kuä, ha nu�ä rá<br />

bo̱�kuä dä �bat�i, �ne nu�ä rá tho̱�tsdehe rí<br />

hñäki ra u̱mu̱i. El hierbamuro tiene<br />

camote y su camote se sancocha; su té quita<br />

el dolor de estómago. Sinón. muroñ�ethi,<br />

takändäpo<br />

yerro (yěrro) s hierro Sinón. bo̱jä<br />

ye�tsi (yé�tsi) vt encimar<br />

yo (yǒ) s vela, parafina Nu�bu̱<br />

mpanduk�ei, xi �ba ndunthi ya yo. En el<br />

tiempo de recordar a los muertos se venden<br />

muchas velas.<br />

yo rá mfeni (yo rá mfěni) tiene compasión<br />

Nuni ra zi �be̱hñä, yo rá mfeni; bí k�ä�tsi<br />

rá ndo̱hñä di hñeni, maske nu�ä hingi<br />

mädi nuni rá ts�ijue̱. Aquella mujer tiene<br />

compasión; va a visitar a su suegro que se<br />

encuentra enfermo, aunque él no la estima.<br />

yobri (yóbri) vi arrepentirse Nuni ra<br />

�be̱hñä mi t�umba �na ra �be̱fi xá ñho, ha<br />

himbi hñäni; ha nubya ja yobri himbi<br />

hñäni. A aquella mujer le ofrecían un buen<br />

trabajo, y no lo aceptó; y ahora está<br />

arrepentida de no haberlo aceptado. Pret.<br />

dá ñobri Sinón. mpe̱ts�i Véase yoho, feni<br />

yodmi (yodmi) s dos reales, veinticinco<br />

centavos Variante ñodmi Véase yoho,<br />

domi<br />

yohmi (yohmi) s persona de genio voluble<br />

¿Ya ge gí kamfribi ngu�ä? Nu�ä, xi ra<br />

yohmi. ¿A poco le crees a ése? Ése es de<br />

genio voluble. Véase yoho, hmi<br />

ñohmi vi variar, cambiar de opinión<br />

yohni [Variante de yoni] variar; persona de<br />

genio voluble<br />

yoho (yóho) 1. adj dos Yoho yá he̱�mi ra<br />

nehi, mi ja ra thähä. Dos boletos de la rifa<br />

fueron los premiados.<br />

2. vi ser dos Di yoho ya hñaxbo̱jä xa<br />

mani di hñats�i. Son dos aviones que van<br />

ahí volando.<br />

�na yoho unos cuantos<br />

yomxudi dos mañanas<br />

yonje̱ya dos años<br />

yoho (yǒho) vt 1. doblar Mähyoni gi<br />

yoho ra nthähi, nu�bu̱ hinä dä k�u̱ki. Es<br />

necesario doblar el mecate; si no, se va a<br />

reventar.<br />

2. completar tener dos Ya gá yoho ri<br />

ndämfri; nubya hä gi pe̱fi xá ñho ri<br />

hai. Ahora que ya tienes dos reses sí<br />

trabajarás bien tus tierras. Sinón. 1: yoti<br />

yoku̱ni (yoku̱ni) vt 1. rumiar Ra ndämfri<br />

�ne ra �yo, yoku̱ni yá hñuni. La res y el<br />

ganado menor rumian su comida.<br />

2. remoler Ra Juanä yoku̱ni ra ñ�i pa ra<br />

githe. Juana está remoliendo los chiles<br />

para el mole. Pret. bi yogu̱ni<br />

Variante yopaku̱ni Sinón. 1: yoñähi,<br />

yothä�ti; 1 y 2: thä�ti Véase yopi, ku̱ni<br />

yomxudi s dos mañanas Véase yoho, xudi<br />

yom�o (yom�o) s dos mil Véase yoho, m�o<br />

yoni (yoni) 1. s persona variable Xahmä<br />

hinda pati rá noya�ä ra �ño̱ho̱; nu�ä te ra<br />

yoni. A ver si no cambia la palabra de ese<br />

hombre, porque es muy variable.<br />

2. vt variar, cambiar Ya bi ñätki mä<br />

hñäti ge ga nthäthe; xahmä hinda yoni<br />

rá noya. Ya me prometió mi prometida<br />

que nos casaremos. A ver si no cambia de<br />

parecer. Variante yohni<br />

yonje̱ya (yonje̱ya) dos años Ya pe̱�tsi<br />

yonje̱ya dí pot�i nuyu̱ ya hai. Ya hace dos<br />

años que siembro esos terrenos.<br />

Variante yojyä Véase yoho, je̱ya<br />

yont�bi (yont�bi) vi rayar otra vez con el<br />

arado (regresando en la misma raya) Mä ga<br />

japhu̱ rá sa�ti ra de̱thä, pe ga yont�bi pa<br />

dä dagi ra ndäpo. Vamos a escardar el<br />

maíz, pero hay que rayar dos vueltas con el<br />

arado para que se caiga la hierba.<br />

Variantes yont�ui, yontbi Véase yopi, t�abi<br />

yonthe (yonthe) s 1. persona de dos<br />

coronillas o remolinos T�enä ge nu ya bätsi<br />

ya yonthe, po̱ni ya ts�o�mu̱i. Dicen que los<br />

niños de dos remolinos salen malos.<br />

2. animal de dos remolinos o coronillas<br />

�Ra ya ndämfri, ya yonthe ha yá de.<br />

Unas reses son de dos remolinos en la<br />

frente. Sinón. yoxe̱di Véase yoho, ndehe<br />

yonthebe (yonthebe) adj doscientos Ya<br />

nubya ya ze̱sthi, ya otho nu�u̱ ga

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!