12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

263 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nzi�ue<br />

o̱de to�o dä nzofo. Aquel hombre es muy<br />

terco; cuando pelea no escucha a quien le<br />

habla. Sinón. gäxyä, nesio<br />

nzät�a�ba (nzä́t�á�ba) s 1. leche<br />

carbonizada, leche quemada (solidificada)<br />

Ra nzät�a�ba kuet�e ha ra ua ra ts�e, hingi<br />

ne dä �yo̱ts�e. La leche quemada en el<br />

fondo de la olla no quiere despegarse.<br />

2. leche que tiene olor a quemado<br />

(líquido) Ra nzät�a�ba xá nju ha yu̱ni xá<br />

nts�o. La leche quemada es amarga y<br />

huele mal. Véase tsät�i, �ba<br />

nzät�i (nzä́t�i) s 1. quemada (herida) Ya bi<br />

�yoxa rá nzät�i mä ku, habu̱ bi zät�i. Ya se<br />

oreó la quemada de mi hermano.<br />

2. incendio Bi nja �na ra nzät�i ha �na ra<br />

nt�o̱t�ahe̱�mi �Monda. Hubo un incendio<br />

en una fábrica de papel México.<br />

Sinón. nzo̱ Véase tsät�i<br />

nzät�ahme tortilla quemada<br />

nze̱di (nzě̱di) s itacate (provisiones para ir de<br />

viaje) Ya �yo�ñu mä�me̱t�o nu�bu̱ mi po̱ni<br />

yá ngu mi häts�i ya nze̱di pa dä ñuni<br />

mänxo̱ge hñäto mä pa. Los caminantes<br />

antes, al salir de sus casas llevaban itacates<br />

para comer por ocho días. Sinón. hme<br />

nze̱díde̱thä maíz ancho<br />

nze̱ngua (nzě̱ngua) s saludo<br />

Variante nze̱njua<br />

nze̱nguatho (nze̱nguátho) interj adiós,<br />

hasta luego Variante nze̱njuatho<br />

nze̱njuahu̱ interj adiós, hasta luego Ga zi<br />

nze̱njuahu̱, ndada. Hasta luego, señor.<br />

nze̱njuáte s saludo Véase -te<br />

nze̱ya (nzě̱ya) adj mucho Nze̱ya ya nze̱di<br />

dá häxhu̱, dí beni hä dä uakju̱. Es mucho<br />

itacate el que llevamos; pienso que sí nos<br />

alcanza. Sinón. ndunthi, xika, huadi<br />

nzi [Variante de ntsi] 1. comer (mucho) Ha<br />

ra ngo dá ma, xi dá nzi xá ñho ko ya<br />

hoga hñuni. En la fiesta a que fui comí<br />

mucho, y buenos alimentos.<br />

2. comer (bien) Nu�i män�a gá nzi xá<br />

ñho ke nuga. Tú comiste mejor que yo.<br />

Sinón. ñuni<br />

nzise̱ vi comer solo<br />

Nzi�batha (Nzí�bǎtha) Metztitlán (municipio<br />

<strong>del</strong> estado de Hidalgo) Nuni mähuifi ri<br />

mani Nju̱nthe kohi Nzi�batha. Por el lado<br />

norte de Pachuca queda Metztitlán.<br />

Sinón. Nkuazänä Véase zi, �batha<br />

Nzidada (Nzídǎda) Santuario (pueblo de<br />

Cardonal) Ya jä�i ra hnini Nzidada e̱ ñäte<br />

ha ya dähni �Mohai. La gente <strong>del</strong> pueblo<br />

de Santuario viene a quejarse a su municipio<br />

de Cardonal.<br />

nziki (nzíki) s grasa Ya dutu ra hyokä<br />

bo̱jä �ra�ta ya nziki. La ropa <strong>del</strong> mecánico<br />

está untada de pura grasa. Xi ra nziki ra<br />

hñuni. Tiene mucha grasa la comida.<br />

nzimxudi (nzímxúdi) 1. s almuerzo Xä<br />

mabu̱ ya �uite ko ra nzimxudi pa ya me̱fi<br />

bi xofo. Ahí van las tlacualeras con el<br />

almuerzo para los peones que están<br />

cosechando.<br />

2. vi almorzar Mä dada ja di nzimxudi<br />

pa dä ma ra �be̱fi. Mi papá apenas está<br />

almorzando para irse a trabajar.<br />

Sinón. hno̱ge Véase nzi, xudi<br />

nzi�me (nzí�me) s algo carcomido Ra<br />

de̱thä hingi ho, ra nzi�me. El maíz no está<br />

bueno, está carcomido. Véase nzi�ue<br />

nzi�mifi [Forma secundaria de tsi�mifi]<br />

ahumarse Dä hogi hingi �ñuspi ko ya za<br />

mbo ra ngu pa hindä nzi�mifi. Está bien<br />

que no hagas lumbre con leña adentro de la<br />

casa para que no se ahúme. Sinón. mu�mfi<br />

nzim�ye (nzím�yě) s llovizna penetrante<br />

Véase tsi�mi, �ye<br />

nzingämedinthäti (nzíngämedínthäti) s<br />

persona que roba una persona casada Véase<br />

tsini, thäti<br />

nzints�ähni (nzínts�ä́hni) s persona que<br />

trajo la persona citada por la autoridad<br />

Véase tzini, ts�ähni<br />

nzipate (nzípáte) s 1. alcahuete Nzipate<br />

t�embi �na ra jä�i ko�mtho te pe̱fi män�a,<br />

mäske ra ñ�u̱. Alcahuete le dicen a una<br />

persona que encubre lo que hace otro<br />

aunque esté mal.<br />

2. solapador Ra nzipate t�embi �na ra<br />

�be̱hñä di ho dä pe̱hni �na ra nxutsi ko<br />

�na ra ñ�o̱ho̱. Solapador, le dicen a una<br />

mujer que le gusta comprometer a una<br />

muchacha con un hombre.<br />

nzistemä (nzístěmä) s persona necia<br />

nzit�andähi (nzit�ándä́hi) s huevo chupado<br />

Véase tsit�i, ndähi<br />

nzi�ue (nzí�ue) adj 1. carcomido �Ra mä<br />

ts�afi, ya ya nzi�ue; ya xä hñe�tsi ra<br />

zu�ue. Unas muelas ya están carcomidas; ya<br />

las ha agujerado el gusano.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!