12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

333 HÑÄHÑU — ESPAÑOL t�u̱ñä<br />

t�u̱ (t�u̱) s hijo Ri t�u̱ män�a di �be̱t�o rá<br />

mfädi ke mä t�u̱. Sólo tu hijo va más<br />

a<strong>del</strong>ante en conocimientos que el mío.<br />

t�u̱bga (t�ú̱bga) s becerra Gi pe̱�tsi �na ri<br />

t�u̱bga ts�amähotho ngu n�a ga<br />

hñunzänä. Tienes una becerra muy bonita<br />

como de tres meses. Variante t�u̱ka baga<br />

Véase t�u̱ki<br />

t�u̱bts�u̱di (t�ú̱bts�ú̱di) s puerco chico<br />

Ts�ämähotho �ra ya t�u̱bts�u̱di gí �ñehe.<br />

Tienes unos puercos chicos muy bonitos.<br />

Variantes t�u̱pts�ú̱di, t�u̱ts�u̱di Véase t�u̱ki,<br />

ts�u̱di<br />

t�u̱�bi (t�ú̱�bi) s orina Ra bätsi ya bi<br />

nts�oni, pe ho̱nse̱ ra t�u̱�bi. El niño ya se<br />

ensució, pero nada más de orina. Sinón. �bi,<br />

�bit�i Véase t�u̱ki, �bi, �bit�i<br />

t�u̱chi [Variante de t�u̱�chi] chivo chico<br />

t�u̱dro (t�ú̱dro) s toro chico, becerro Nuni<br />

ra boi, nu�bu̱ mrá t�u̱dro mrá bo̱ka; hinto<br />

mi tsa dä uat�i. Aquel buey cuando era<br />

toro chico era bravo; nadie se le podía<br />

arrimar. Véase t�u̱ki, doro<br />

t�u̱hnini (t�u̱hnǐni) s 1. ciudad pequeña<br />

2. pueblo pequeño Véase t�u̱ki, hnini<br />

t�u̱i (t�u̱i) 1. s urdidera (dos palos enterrados<br />

para urdir los hilos) Hoga �na ra t�u̱i pa ga<br />

u̱i ya thähi. Hazme una urdidera para urdir<br />

los hilos.<br />

2. s urdimbre Rá t�u̱i ra däx�yo ga<br />

t�axi, ha rá zi�be ga mboi. La urdimbre<br />

de la cobija es blanca y la trama es negra.<br />

3. s gramática (fig.)<br />

4. [Act. indet. de u̱i construir] Ra ngu, ya<br />

mä dä uadi dä t�u̱i. Ya van a terminar de<br />

construir la casa.<br />

5. [Act. indet. de u̱i] acomodar en fila,<br />

formar Ya bätsi hingi pädi dä ñ�u̱i se̱he̱,<br />

mäthoni dä t�u̱i. Los niños no saben<br />

formarse solos; es necesario formarlos.<br />

Sinón. 3: tho̱, thoki; 4: hneki Véase u̱i<br />

t�u̱jäne (t�ú̱jäne) s lengüeta (reg.), epiglotis<br />

Ra ts�u̱di pe̱�tsi �na ra t�u̱jäne ha rá ua rá<br />

jäne. El puerco tiene una lengüeta en la<br />

base de la lengua. Véase t�u̱ki, jäne<br />

t�u̱ka [Forma combinatoria de tu̱ki] chico<br />

Variante t�u̱-<br />

t�u̱ka nthähi mecate corto<br />

t�u̱ka kak�ye̱ embozo chico<br />

t�u̱ka baga becerra<br />

t�u̱ka fani caballo chico<br />

t�u̱ka ndä (t�ú̱ka ndä) presidente municipal<br />

t�u̱ka xefo (t�ú̱ka xefo) intestino <strong>del</strong>gado<br />

t�u̱kahne (t�ú̱kahne) deseo<br />

T�u̱kamexa (T�ú̱kaměxa) Mesa Chica<br />

(ranchería de Actopan) Maha T�u̱kamexa,<br />

ga hoñhu̱ ra sei; nge�ä bí ja �na ra sei xi<br />

xá ñho. Vámonos a Mesa Chica a buscar<br />

pulque; porque allá hay un pulque muy<br />

bueno.<br />

t�u̱ki (t�ú̱ki) adj chico, pequeño Nuyu̱ ya<br />

pe̱ni xi ya t�u̱ki, ra je̱yabya hinxa te. Esas<br />

frutas están muy chicas; este año no<br />

crecieron. Sinón. notsi, lotsi, lochi<br />

t�u̱kjä (t�ú̱kjä) s tunas chiquitas (en proceso<br />

de crecimiento) Rí ma ha ra mbost�ä, gi<br />

hyonga �ra ya t�u̱kjä, pa gi �yu̱�tsi ri<br />

ts�enju̱. Vete a la nopalera a buscar tunas<br />

chiquitas para que eches a la olla de los<br />

frijoles. Véase t�u̱ki, kähä<br />

t�u̱mada s molcajete chico Véase mada<br />

t�u̱mu (t�u̱mu) s 1. calabaza chica<br />

2. calabaza tierna Xi ra �ñentho �ra ri<br />

t�u̱mu to̱hni. Tienes unas calabazas<br />

tiernas muy hermosas. Variante t�u̱ka mu<br />

Véase mu<br />

t�u̱mxi (t�ú̱mxi) s gato chico �Ra ya t�u̱mxi<br />

�bu̱iua ha ri ngu, ¿ha�mu̱ bi �mu̱hyu̱?<br />

Tienes unos gatitos aquí en tu casa, ¿cuándo<br />

nacieron? Variantes t�u̱míxi, t�u̱ka mixi<br />

Véase mixi<br />

t�u̱�mda (t�u̱�mda) s jarro chico Dá tai<br />

�re̱t�amäyoho ya t�u̱�mda ga nts�i kafe.<br />

Compré una docena de jarros chicos para<br />

tomar café. Variante t�u̱�bada Véase t�u̱ki,<br />

�bada<br />

t�u̱�mni (t�ú̱�mni) s espina chica Ya kähä,<br />

xi to̱ ndunthi yá t�u̱�mni. Las tunas tienen<br />

muchas espinas chicas. Variante t�u̱�mini<br />

Véase t�u̱ki, �mini<br />

t�u̱ndä (t�ú̱ndä) s hijo <strong>del</strong> rey Véase t�u̱<br />

t�u̱nzä (t�u̱nzä) s costal chico Mähotho<br />

nuyu̱ ya zi t�u̱nzä pa ra nju̱bojä. Están<br />

muy bonitos esos costales chicos para<br />

monederos. Variantes t�u̱�nzä, t�ú̱�ro̱zä,<br />

t�ú̱ka �ro̱zä Véase t�u̱ki, �ro̱zä<br />

t�u̱�ni (t�ú̱�ni) s pollitos Ra nk�o�ni bi<br />

mu̱xki �re̱t�a yá t�u̱�ni. A la clueca le<br />

nacieron diez pollitos. Variante t�u̱�o̱ni<br />

Véase t�u̱ki, o̱ni<br />

t�u̱ñä (t�ǔ̱ñä) s cabeza chica �Bu̱i �ra ya<br />

k�eñä, ya t�u̱ñä; ha �ra, ya dänga ñä. Hay

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!