12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

95 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hñandi<br />

hnumänsu (hnúmäńsu) s higiene,<br />

limpieza Yá me̱fi ya ngu ga nt�o̱the<br />

humba nts�e̱di ya jä�i dä nja ra hnumänsu<br />

ha yá �mu̱i. Los empleados de salubridad<br />

recomiendan a las personas que practiquen<br />

la higiene en sus hogares. Sinón. nt�axki<br />

Véase numänsu<br />

hnumänsu [Act. indet. de numänsu]<br />

1. atender con esmero Ja ya hñuni<br />

hustho to�o dri hnumänsu. Son<br />

señaladas las personas a quienes dan<br />

atención esmerada en los banquetes.<br />

2. gratificar, agradecer Yá hmu mä t�ixu<br />

xi dri hnumänsu ko ya �baha po ra hoga<br />

�be̱fi. Los patrones de mi hija le<br />

agradecen su buen trabajo dándole<br />

obsequios.<br />

hnumänt�u̱tsa [Act. indet. de numänt�u̱tsa]<br />

ver con desprecio<br />

hnumäñ�u̱ (hnumä́ñ�u̱) s desprecio a<br />

alguien Ra hnumäñ�u̱ hingi ho, nge�ä tsa<br />

dä bo̱ho̱ �na ra zu̱sta ha rá da nu�ä ra jä�i<br />

t�u̱tsa. La acción de ver con desprecio no es<br />

buena, porque le puede salir una perrilla en<br />

el ojo a la persona despreciada. Véase nu, u̱<br />

hnumäñ�u̱ [Act. indet. de numäñ�u̱] ver con<br />

desprecio<br />

hnupämfeni (hnǔpämfěni) s animación<br />

Ra hnupämfeni di umba ra johya ra jä�i<br />

�ne ra humu̱i. La animación alegra a la<br />

gente y la consuela. Véase nu, mfeni<br />

hnu�tua rá hmi [Act. indet. de nu�tua rá hmi]<br />

atender con esmero Ra zi mbane hnu�tua<br />

rá hmi ko �na mohi ra hñuni xi xa<br />

nt�o̱tse. Al compadre lo atienden le dan<br />

esmero, hasta con un plato de comida<br />

colmado.<br />

hñadi (hñadi) s tizne, hollín Tämbi ts�u̱<br />

rá hñadi ya ts�e, xä nzi�mifi ha ra tsibi.<br />

Quítale un poco de tizne a las ollas que se<br />

han ahumado con el fuego.<br />

hñaha (hñáha) s exhalación, jadeo Rá<br />

hñaha nuni ra jä�i nu mí �yu̱t�i ha ra<br />

dehe, asta mi yaki rá ne ha mi �no̱nts�i.<br />

El jadeo de aquella persona fue cuando<br />

entró en el agua y entonces abría la boca y<br />

se paraba con las puntas de los pies.<br />

hñahni (hñáhni) 1. vi sonar (agua cayendo<br />

o muchas monedas sonando) Nuyu̱ ya xani<br />

ga bojä ku̱ ha mä buxa dri hñahni. El<br />

dinero en sencillo que traigo en la bolsa está<br />

sonando.<br />

2. s ruido (de corrientes de agua o lluvia u<br />

objetos movidos por el aire) T�o̱de rá<br />

hñahni ya hanxiza nu�bu̱ thogi �na ra<br />

mbo�ni i net�i. Se oye el ruido de la<br />

hojarasca al pasarla algún animal cuando<br />

pasa. Variante hñaxni Sinón. 1: nzu̱ni; 2:<br />

hitho<br />

hñahni (hñahni) 1. vr calentarse (para<br />

resistir la intensidad <strong>del</strong> frío) Ntiempo ja ra<br />

tse̱, �rabu̱ dri japi ra tse̱ dä hñahni �na.<br />

En tiempo de frío, hay ocasiones en que su<br />

intensidad obliga a uno a calentarse.<br />

2. s calentada frente al fuego �Randi ko<br />

ra hñahni ha ra tsibi, unga ra u̱ñä. Hay<br />

ocasiones que por la calentada frente al<br />

fuego pega gripe. Véase hahni<br />

nthahni s calentada<br />

Hñakala (Hñákála) Jacala (cabecera<br />

municipal) Ja �na ra hnini ha ra �ñu pa<br />

Ndäthe, hu Hñakala. Hay una ciudad por<br />

el camino a Tamazunchale que se llama<br />

Jacala. Variante Ñjakala Sinón. �Meza,<br />

Mäjä�tsi<br />

hñaki (hñáki) 1. s mugre Rá hñaki nunä<br />

ra pahni hingi ne dä �yo̱ge. La mugre de<br />

esta camisa no se quiere quitar.<br />

2. adj mugroso Xi xá hñaki nuyu̱ ya<br />

dutu, hängu di tähmi hingi ne dä bo.<br />

Está muy mugrosa esta ropa; tanto<br />

restregarla y no se limpia. Sinón. mbost�i<br />

Véase hyaki<br />

hñakmeya tener por experiencia Véase häki,<br />

hmeya<br />

Hñamfri (Hñamfri) El Encino (pueblo de<br />

Santiago de Anaya) De gehni Hñamfri ya<br />

bi thuts�i ra �ra�yo nzaya. Allá, en El<br />

Encino, ya se nombró al nuevo juez.<br />

hñandi (hñandi) 1. s esposo, esposa Mä<br />

t�u̱ ya bi hyonga rá hñandi. Mi hijo ya<br />

buscó esposa.<br />

2. vr verse cara a cara, verse frente a<br />

frente (personas o edificios) Véase handi<br />

hñandi (hñándi) 1. v rec trabajar a medias<br />

(tierra, animales, madera, etc.) Mä �bot�i dí<br />

hñandi ko män�a, nge�ä hingi tsu̱ka ra<br />

ts�e̱di ga pe̱se̱he̱. Trabajo a media de mi<br />

siembra con otro, porque no me doy abasto<br />

para hacerlo solo.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!