12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

219 HÑÄHÑU — ESPAÑOL njabu̱<br />

nhuixni (nhuíxni) 1. vi dar comezón<br />

2. s escozor Variante nhuixhni Véase<br />

huixni<br />

Ni (Nǐ) Nith (pueblo de Ixmiquilpan) Getuu̱<br />

ra hnini Nts�o̱tk�ani po mpo̱xhyadi, ja ra<br />

hnini Ni. Cerca de la ciudad de<br />

Ixmiquilpan, por el oriente, está el pueblo<br />

<strong>del</strong> Nith.<br />

ni (ni) conj ni<br />

-ni suf allí [Enclítico adverbial.]<br />

ni �na (ni �na, ni �nǎ) 1. ninguno Ni �na di<br />

gekje hinstá mahe �Monda. Ninguno de<br />

nosotros ha ido a México.<br />

2. nada, sin nada Ndí pe̱�tsi juadi ya<br />

mbo�ni ha nubye̱ dá kohi ni �na. Yo<br />

tenía mucho ganado y ahora me quedé sin<br />

nada.<br />

nidi (nidi) s Nombre de una hierba.<br />

nidu (nidu) s infierno T�enä ge ha ra nidu<br />

ja bí jut�ini yá nts�omu̱i ga jä�i. Dicen que<br />

en el infierno sufren las personas malas.<br />

Véase du<br />

nihi (nǐhi) s 1. velocidad, rapidez T�enä<br />

ge rá nihi ra ñot�i ngu rá nihi rá mfeni ra<br />

jä�i. Dicen que la velocidad de la<br />

electricidad es como la velocidad <strong>del</strong><br />

pensamiento <strong>del</strong> hombre.<br />

2. ligero Dí pe̱�tsi �na mä fani xi ra<br />

nihi. Tengo un caballo que es muy<br />

ligero.<br />

3. perro (fig.) Mä nihi xi tihi ngu �na ra<br />

bo̱xhnä. Mi perro corre como una bala.<br />

Véase tihi<br />

nijä (níjä) s templo, iglesia Mí zo̱nga nijä<br />

ra zi hank�ei, ra �be̱tri bi xoki pa bi t�u�tsi<br />

ra zi hank�ei. Al llegar al templo con el<br />

difunto, el mayordomo abrió el templo para<br />

que lo ahumaran. Véase jä<br />

ndänijä s templo matriz, templo<br />

principal<br />

nsunijä s guardatemplo<br />

ñänijä s torrecilla <strong>del</strong> templo, remate<br />

<strong>del</strong> templo<br />

nimfeni (nǐmfěni) s inteligente Ya jä�i ya<br />

nimfeni, dä zo̱ ra pa dä ndängi�u̱. A las<br />

personas inteligentes les llegará el tiempo en<br />

que serán importantes. Véase �nihi, mfeni<br />

niñä (níñä) vi llenarse (por comer) Ya<br />

mbo�ni ya hingi tsa dä �ño ko ra hniñä,<br />

�bestho niñä ko ra nk�ami. El ganado ya<br />

no puede andar de tan lleno, pronto se llena<br />

con la verdura.<br />

hniñä s satisfacción alimenticia<br />

niñu (nǐñu) s niño (un insecto grande que<br />

anda despacio)<br />

niñ�ora (niñ�óra) adv pronto Nu�bu̱ dí pa<br />

tai ko ra tsanza, niñ�ora dí tso̱ni. Cuando<br />

voy al centro en camión llego pronto.<br />

Sinón. �nihi, �nitho, mant�ä<br />

nipa rá mfeni (nǐpa rá mfěni) orientar �Bu̱i<br />

to�o bi nipa rá mfeni nuni ra jä�i, hänge<br />

bi bo̱ni xá ñho nu�ä rá �be̱fi. Hubo alguien<br />

que orientó a esa persona; por eso le quedó<br />

bien lo que tenía planeado. Sinón. nupa rá<br />

mfeni, �yo�mpa rá �ñu Véase �nihi, mfeni<br />

hnipamfeni s animación, orientación<br />

nimfeni s persona inteligente<br />

nisto (nísto) s listón (tira angosta de seda)<br />

Uá häntki �na t�e̱ni ra nisto pa ga tuta mä<br />

�met�a stä. Tráeme un metro de listón para<br />

amarrar mi trenza. Sinón. nthutyä<br />

nita (níta) s abuela Mä nita pädi dä<br />

mpex�yo ha dä mpe�nzä. Mi abuelita sabe<br />

tejer cobijas y costales. Sinón. zuzu,<br />

ngande, ndängi<br />

niti (niti) vi erizarse, engrifarse,<br />

encresparse Ya mbo�ni nu�bu̱ ne dä<br />

ntuhni, di niti yá xi. Cuando quieren<br />

pelearse los animales se les eriza el pelo.<br />

Sinón. �bai<br />

Nits�i (Níts�i) s Tablón (lugar que pertenece a<br />

Taxadhó)<br />

nixi … ni (nixi … ni) conj ni … ni Pa gi<br />

pä�ä mäjuäni, nixi nu�ä ni ge�e dí fats�i.<br />

Para que sepas la realidad, ni a él ni a tí los<br />

ayudo.<br />

ni�tsi (ni�tsi) 1. vi acostarse Nä�ä to�o gí<br />

honi ya bi ni�tsi, ¿te xä �be̱�ä dä nangi?<br />

La persona que buscas ya se acostó; estoy<br />

seguro que no se ha de querer levantar.<br />

2. adv de frente Ra bo̱jä bi ma mä<br />

ni�tsi ha �na ra sa�mhye. El carro se fue<br />

de frente en un zanjón. Sinón. 2:<br />

mämfots�i, mängäi<br />

nja (nja) vi 1. ser Xä gohi xá nt�axi ngu<br />

nja män�a. Es blanco como el otro.<br />

2. acontecer Mä dä nja ngu nu�ä mä ra<br />

bädi. Va a acontecer tal como dice el<br />

vidente. Véase ja<br />

njabu̱ (njabu̱) adv así Mäthoni gi ñobri ri<br />

ts�oki, pa njabu̱ Ajuä dä pun�ä�i. Es

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!