12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

�re̱t�a HÑÄHÑU — ESPAÑOL 308<br />

ga ts�u̱tbi. Están muy bonitas las gradas de<br />

la puerta de la presidencia.<br />

2. peldaño Xi bi mähotho ya �rendo ha<br />

ra gosthi nijä. Quedaron muy bien los<br />

peldaños de la puerta <strong>del</strong> templo. Véase<br />

�rede, do<br />

�re̱t�a (�ré̱t�a) adj diez Rixudi dä nja ra<br />

nthanthyä zu̱nga �re̱t�a xudi, ha ra ngu ga<br />

ts�u̱tbi, de nu�u̱ ya jä�i bi ntuhni. Mañana<br />

van a carearse a las diez de la mañana en la<br />

presidencia las personas que se pelearon.<br />

�re̱t�amähñu (�ré̱t�amähñǔ) adj trece Nuga<br />

di pe̱�tsi �re̱t�amähñu ya zi hu�ni, ha ge�u̱<br />

xi faxkagi ko ya zi mädo. Yo tengo trece<br />

gallinas ponedoras, y son las que me ayudan<br />

por medio <strong>del</strong> huevo. Véase �re̱t�a, hñu<br />

�re̱t�amä�ra (�ré̱t�amä�rǎ) adj once Mä ga<br />

ju̱ ra bo̱jä pa �Monda zu̱nga �re̱t�amä�ra.<br />

Voy a tomar el autobús para México a las<br />

once. Variante �re̱t�amän�a Sinón. �ñonse<br />

Véase �re̱t�a, �na<br />

�rihi (�ríhi) s 1. diarrea, deposición Ra<br />

bätsi pe̱�tsi ra �yaha �ne ra �rihi. El niño<br />

tiene vómito y diarrea.<br />

2. correteada Nuni ra metsi bi mahmä<br />

ra hnei; ho̱nse̱ bi thekua ra �rihi. Aquel<br />

joven se fue al baile sólo para que le<br />

dieran su correteada.<br />

�roho (�róho) s 1. retoño, renuevo,<br />

vástago Ya mä dä bo̱ho̱ yá �roho ya za.<br />

Ya va a brotarle el retoño a los árboles.<br />

2. hijos (fig.) Ya nuyu̱ mä �roho ya ya<br />

dängi. Ya mis hijos están muy grandes.<br />

Véase bätsi<br />

�rokne (�rókne, �rokne) s gorrión Ra<br />

�rokne ge�ä �na ra tsanä ts�ints�u̱, ngu ra<br />

ha�tsa kafe, ha ra ta ra nthe̱ni rá �yu̱ga.<br />

El gorrión es un pájaro mediano de color<br />

café pálido; el macho tiene rojo el pescuezo.<br />

Variantes �rokre, �rone<br />

�rok�a (�rók�a) s 1. papa Ja ndunthi ya<br />

�rok�a, ra nthe̱ni, ra nt�axi, ra k�ast�i, ha<br />

�nehe ya ndängi. Hay diversas clases de<br />

papa: la roja, la blanca y la amarilla; y<br />

varían en tamaño.<br />

2. lunar �Bu̱�u̱ ya jä�i pe̱�tsi �ra ya<br />

�rok�a. Hay personas que tienen lunares.<br />

Sinón. 1: papa<br />

�ronjua (�rónjua) s 1. ayate �Bu̱i ndunthi<br />

ya �yo̱t�a �ronjua ha ra �Batha ra �Bot�ähi.<br />

Hay muchos que fabrican ayates en el Valle<br />

<strong>del</strong> Mezquital.<br />

2. membrana (que cubre el intestino grueso)<br />

Ra de̱ti gá hohu̱, xá pidi rá �ronjua ra<br />

dänga menudo ko ya xe̱bo. La<br />

membrana que cubre el intestino grueso<br />

<strong>del</strong> borrego que mataron tiene mucho<br />

sebo. Véase dänjua<br />

�ronzu (�rónzu) s clavel (planta medicinal)<br />

�roti (�rǒti) vt 1. golpear (piedra con marro,<br />

la cabeza de alguien con la mano) Nebu̱ gi<br />

�roti ra do�ä; hingi tehmi. Es inútil golpear<br />

esa piedra; no se quiebra.<br />

2. tocar (puerta) Bá nu to�o bí �roti ra<br />

gosthi. Ve a ver quien está tocando la<br />

puerta. Sinón. thont�i<br />

�rot�i (�rót�i) vi 1. decolorarse Ja�u̱ ya dutu<br />

hingi �rot�i ata dä thege. Hay telas que no<br />

se decoloran hasta acabarse.<br />

2. despintarse Ya bi �rot�i rá njät�i mä<br />

bo̱jä. Ya se despintó la pintura de mi<br />

coche.<br />

3. desteñirse Nu�ä ra pahni rá mu̱di ra<br />

�meni bi �rot�i. Esa camisa en la primera<br />

lavada se destiñó.<br />

�rothi (�róthi) s retoño de mezquite Ya<br />

�no̱ndo ha ra mbo�nthi, nso̱jse̱ ya �rothi<br />

tsi. Los burros en el campo sólo comen<br />

retoños de mezquite. Variante �ro�thi Véase<br />

�roho, t�ähi<br />

�rots�i (�róts�i, �rǒts�i) vi 1. manar Ra<br />

je̱yanä xi xa �uäi, habu̱raza �rots�i ya<br />

dehe. Este año ha llovido bastante; por<br />

dondequiera mana agua.<br />

2. trasminarse Nuni ra �mothe nubya dá<br />

xi�thu̱ ra dehe �rots�i. A aquella pileta<br />

ahora que le echamos agua se trasmina.<br />

�ro̱ge (�ró̱ge) s burro, asno Dí pe̱�tsi �na ra<br />

�ro̱ge, pe hingi pädi ra ndu. Tengo un<br />

burro, pero no sabe de carga.<br />

Sinón. �no̱ndo Véase to̱ge<br />

�ro̱ke (�rǒ̱ke) vi 1. resaltar Po̱de ra Ño�tho̱<br />

ge�ä �ro̱ke de mä�ra ya t�o̱ho̱ de yá<br />

hñets�i. Me imagino que el Cerro Juárez es<br />

el que resalta entre los otros cerros por su<br />

altura.<br />

2. trepar Ra minä bí �ro̱ke ha ra jädo,<br />

xa �ba�mi yá �ye̱ pa mäña. La ardilla que<br />

está trepada sobre la pared tiene<br />

levantadas las manos hacia arriba.<br />

3. pararse en un lugar alto Véase no̱ge

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!