12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

hñu�sfu̱i HÑÄHÑU — ESPAÑOL 104<br />

ya dá pädi dá �yo. A la tercera vez que<br />

fuí a México aprendí a andar allí. Véase<br />

hñu, �mi�ki<br />

hñu�sfu̱i (hñu�sfu̱i) s persona que<br />

acostumbra ponerse sombrero Ya jä�i<br />

mäya�bu̱ myá hñu�sfu̱i. Las personas<br />

antiguas eran personas que se ponían<br />

sombreros. Véase h�utsi, fu̱i<br />

hñu�tsi [Forma secundaria de hu�tsi]<br />

aumentar<br />

hñu̱ (hñú̱, hñǔ̱) 1. adj pesado Mä �ro̱zä ga<br />

thehñä dá ndu pa tai, xmá hñu̱. Estaba<br />

pesado mi costal de carbón que cargué para<br />

el centro.<br />

2. s peso Hñu�rate t�e̱ni rá hñu̱ mä<br />

ndo�yo. Mi peso es sesenta kilos.<br />

hñu̱fi (hñú̱fi) 1. v rec abrazarse Ya nzu̱pa<br />

di hñu̱fi �nehe nu�bu̱ handi ra jä�i xä<br />

hñu̱fi. Los changos cuando ven a la gente<br />

abrazada, también se abrazan.<br />

2. s abrazo Nu�bu̱ dí nze̱njuahe mä<br />

mpädi, ga hñu̱fi. Cuando saludo a mis<br />

conocidos, los saludo con abrazo. Véase<br />

hu̱fi<br />

nthu̱fi s abrazo<br />

hñu̱nt�i (hñú̱nt�i) s golpiza con los puños<br />

Hñu̱nthe [Variante de Nju̱nthe] Pachuca<br />

hñu̱ti (hñu̱ti) s cintura Ra nxutsi xi xá<br />

nts�u̱t�i rá hñu̱�ti, ya �bu̱i dä dots�i. La<br />

muchacha tiene una cintura muy <strong>del</strong>gada;<br />

ya parece que se le quiebra. Variante hñu̱�ti<br />

ho̱hnähñu̱�ti, ndägahñu̱�ti cintura<br />

gruesa<br />

hñu̱xmu̱i (hñu̱xmu̱i) s rugido <strong>del</strong><br />

estómago Ra bätsi di umba ra hñu̱xmu̱i,<br />

po̱de xä dagi rá mu̱i. Al niño le dan<br />

rugidos en el estómago; creo que se le ha<br />

volteado el bazo. Sinón. mbu̱xmu̱i Véase<br />

hñu̱xni, mu̱i<br />

hñu̱xni (hñú̱xni) 1. vi rezumbar Asta mi<br />

hñu̱xni ya ts�u̱t�o konte bi t�umba ya mfe̱i<br />

rá �be̱hñä. Hasta rezumbaban las varas con<br />

que le pegaron a la mujer.<br />

2. vi silbar, chiflar Bi hñu̱xni �na ra<br />

bo̱znä getbu̱ ha ndí �bai. Pasó silbando<br />

una bala cerca de donde estaba yo.<br />

3. vi zumbar Bi hñu̱xni ya ndo ha ya<br />

xibo̱jä. Zumbaban los granizos en las<br />

láminas.<br />

4. s detonación Rá hñu̱xni ya bo̱znä bi<br />

t�o̱de ha rá ngu ga ñante. La detonación<br />

de los tiros se oyó en el cuartel.<br />

Variante hñu̱xhni Sinón. bu̱ Véase hu̱xi<br />

hñu̱�thä (hñú̱�thä) s sueño pesado ¡Tengu<br />

ra hñu̱�thä! enä bi nja ra mbihai, ha<br />

hindá tsa. ¡Cómo será mi sueño de pesado!;<br />

dicen que hubo temblor y no lo sentí. Véase<br />

hñu̱, t�ähä<br />

hñu̱�tsi s charro, lazador Véase hu̱�tsi<br />

ho (hǒ, hó) vt 1. gustar (a alguien), agradar<br />

Ra thumngo̱ xa zi pa, dí ho. Me gusta la<br />

barbacoa calientita.<br />

2. querer Dí ho mä tsat�yo. Quiero a mi<br />

perro.<br />

ho (ho) vi estar bueno Ra de̱thä dá tai<br />

hingi ho, ra nzi�me. No está bueno el maíz<br />

que compré; está carcomido.<br />

hogi vi hacerse bueno<br />

hoki vt volver bueno, componer<br />

ho (ho) vt matar Dá ho �na ra �yo mi �yo<br />

ha ra huähi. Maté al chivo que andaba en<br />

la milpa. Bi tho �na ra jä�i mände ha ra<br />

tai. Ayer mataron a una persona en la<br />

plaza. Pret. bi hyo Act. indet. tho<br />

hote vi asesinar<br />

hyote s asesino<br />

hodu (hódu) vi asesinar T�enä ge ha ra<br />

xäntho̱ �bu̱i ya jä�i hodu. Dicen que en la<br />

sierra hay personas que asesinan. Véase ho,<br />

du<br />

hoga [Variante de hogi] bueno Mä hoga<br />

nxutsi di hñeni. Mi muchacha buena está<br />

enferma.<br />

hoga �ba (hǒga �ba) leche no adulterada<br />

hoga �be̱fi (hǒga �be̱fi) buena obra, buen<br />

trabajo Nu ya dänga bo̱jä hoki ya hoga<br />

�be̱fi ngu ya �ñuthe o ya �ñu. Las<br />

máquinas grandes hacen un buen trabajo,<br />

abren canales o caminos.<br />

hoga da (hǒga da) persona de bonito<br />

semblante Mä t�ixu ra hoga da, mä dä<br />

nthäti �nihi. Mi hija es de semblante<br />

bonito; se va a casar pronto.<br />

hoga do (hǒga do) s piedra preciosa<br />

hoga du (hǒga du) muerte natural Nu�ä ra<br />

zi jä�i bi du ko �na ra hoga du, ha nu�ä<br />

ndu ra dada bi du ko �na ra ts�odu. Esa<br />

persona murió de muerte natural, pero<br />

aquella persona murió por asesinada.<br />

hoga ixjua (hǒga ǐxjua) s lengua de vaca<br />

(planta comestible de hojas rizadas)

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!