12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

205 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ndem�ye<br />

ndäxjua (ndäxjua) s viejo Dá handi �na ra<br />

jä�i ya ra ndäxjua ha tobye̱ bi nthäti. Vi a<br />

un hombre ya viejo que se casó.<br />

ndäxjua (ndä́xjua) vi hacerse viejo Nu�ahu̱<br />

gí bätsihu̱, �ñeñhu̱, nuga ya dí ndäxjua pa<br />

tobye̱ gä ñ�eni. Ustedes que están jóvenes,<br />

jueguen; yo ya estoy viejo para jugar. Pret.<br />

dá ndäxjua Sinón. ntiyo, ndo̱<br />

ndäza (ndäza) s palo grueso Dá he̱ki �rata<br />

ndäza ha ra hñe pa ga hoka ra juts�i. En<br />

la barranca corté unos palos gruesos para<br />

hacer la cerca. Véase ndä, za<br />

nde (nde) adv 1. está bien ―Xuua, dí ne<br />

gi pakagi ts�u̱ ri de̱thä. ―Nde, ge bá hä ri<br />

�ro̱za gi �yu̱t�i. ―Juan, quiero que me<br />

vendas tantito maíz. ―Está bien, trae tu<br />

costal para echarlo.<br />

2. bueno Juana, nde, ¿ko nto�o gí ne gi<br />

ñäui? Bueno, Juana, ¿con quién deseas<br />

hablar?<br />

3. sí ―Mämä, dí ne ts�u̱ ra dehe.<br />

―Nde, thogi gi �yat�i. ―Mamá, quiero<br />

un poco de agua. ―Sí, pasa a sacarla.<br />

nde�bu̱ adv está bien, sí<br />

ndexä sí, pues<br />

nde (ndě) adj mitad Véase mäde<br />

nde (ndě) 1. s tarde Nxo̱ni, t�ixu, gri ma<br />

ri ngusadi, osti the̱�a ra nde. Hija, apúrate<br />

a ir a tu clase; no te vaya a agarrar la tarde.<br />

2. vi hacerse tarde Ra xahnäte bi go�tsi<br />

�ra ya xampäte, nge�ä ya bi nde bi<br />

tso̱ni. El profesor regresó a unos<br />

alumnos, porque llegaron ya tarde.<br />

nde xudi tarde o temprano<br />

nde (ndě, nde) s mecapal Nuga stá hoka<br />

ya nde ga the̱xi ha ga santhe. Yo he<br />

hecho mecapales de fibra de lechuguilla y de<br />

ixtle. Vocal nasal: ndë Sinón. gunde,<br />

uande<br />

Ndedo (Ndedo) s Humedades<br />

Ndehe (Nděhe) Aguita (manantial al lado <strong>del</strong><br />

ejido de Puerto Juárez)<br />

Ndehe (Ndéhe) San José Atlán (pueblo de<br />

Huichapan) Ndehe �bu̱i thogi yom�o �ne<br />

yonthebe ya jä�i. En San José Atlán viven<br />

más de dos mil doscientos habitantes. Véase<br />

dehe<br />

ndehe (nděhe) s mar T�enä ge ha ra<br />

ndehe �bu̱i �na ra dänga huä, ge tut�atho<br />

�na ra jä�i. Cuentan que en el mar vive un<br />

pez grande que se traga entera a una<br />

persona. Sinón. lama Véase dehe<br />

dänga ndehe mar, océano<br />

ndehe (ndéhe) vi 1. hacerse aguada T�ixu,<br />

hingá pädi gá pant�i ra ju̱ni, bi ndehe.<br />

Hija, no supiste batir la masa, se hizo<br />

aguada.<br />

2. derretirse Ra nde̱ga mi ja ha ra<br />

�moxibo̱jä bi ndehe. La manteca que<br />

estaba en el bote ya se derritió. Sinón. 2:<br />

mu̱ngi Véase dehe<br />

ndehe (ndéhe) s 1. cumbre Bí t�axkatho<br />

�ra ya jä�i ni ha rá ndehe ra t�o̱ho̱. Se ven<br />

blanquear unas personas en la cumbre <strong>del</strong><br />

cerro.<br />

2. copa <strong>del</strong> sombrero Dá tanga �ra ya ñ�i<br />

ha mi otho ha ga u̱t�i; män�a xá ñho dá<br />

u̱t�i ha rá ndehe mä fu̱i. Compré unos<br />

chiles y no tenía dónde echarlos, y mejor<br />

los eché en la copa de mi sombrero.<br />

3. remolino de cabello Rá ndehe ga stä<br />

mä bätsi xä me̱ngi, t�enä ge nge�ä bi<br />

thogi rá �bu̱i. El remolino <strong>del</strong> cabello de<br />

mi niño está de lado; dicen que porque se<br />

pasó la hora de su nacimiento.<br />

4. mollera Ra bätsi tsu̱ ra �rihi, po̱de xä<br />

dagi rá ndehe. El niño tiene diarrea, creo<br />

que se le ha caído la mollera. Sinón. 1:<br />

ñäntho̱; 3: xe̱di<br />

ndeki (ndeki) vt cargar (con mecapal) Mä<br />

ku bi ndeki �na ra dänga so̱t�e ga za. Mi<br />

hermano se cargó un tercio grande de leña.<br />

Vocal nasal: ndëki Sinón. ndude Véase de,<br />

nde<br />

ndemäpa (nděmäpa) adv mediodía, a las<br />

dos Sinón. �ne̱t�yoho<br />

Ndemnju (Ndémnju) Demacu (barrio de San<br />

Salvador) Ra xahnäte di mpe̱fi di gekua<br />

Ndemnju xi tso̱ho̱ �nitho. El profesor que<br />

trabaja aquí en Demacu llega muy<br />

temprano.<br />

Nde�mä (Ndé�mä) s Puebla (ciudad) Tat�a<br />

ndeñ�ora po̱ni ya tsanza duxäjä�i ua<br />

�Monda pa ri ma Nde�mä. Cada media<br />

hora salen autobuses de México para la<br />

Ciudad de Puebla.<br />

ndem�ye (ndem�ye) s 1. despeñadero N�a<br />

ra ti bi dagi ha ra ndem�ye, nge�ä mi ti.<br />

Un ebrio se cayó en el despeñadero; porque<br />

estaba bien borracho.<br />

2. filo de un precipicio Dá ma dá handa

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!