12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

235 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nto̱�tse<br />

zo̱ norte, pa bi fepabi rá bojä, �me̱t�o bi<br />

ts�iti pa bi nti. A aquel hombre que llegó<br />

<strong>del</strong> norte, para robarle su dinero, primero<br />

lo hicieron tomar para que se<br />

emborrachara.<br />

ntihi [Forma secundaria de tihi] apresurarse<br />

ntihni (ntíhni) s cosquilleo Ndí �be̱nga ha<br />

mä fidi ndá tsa �na ra ntihni, ge �na ra<br />

�ñoi xkí yu̱xa ha mä däx�yo. Estaba yo<br />

acostado en mi cama cuando sentí un<br />

cosquilleo; era un ratón que se había metido<br />

debajo de mi cobija. Véase tihni<br />

ntihni [Forma secundaria de tihni] hervir<br />

(pulgas) Ogi hopi dä �me̱mbu̱ ra tsat�yo<br />

mbo ra ngu, nge�ä mä dä do̱gebu̱ yá a, di<br />

ntihni. No dejes que se eche el perro<br />

adentro de la casa, porque le hierven las<br />

pulgas y ahí las va a soltar.<br />

ntiki (ntíki) 1. s patada Ra fani bi �raka<br />

�na ra ntiki ha mä mu̱i. El caballo me dio<br />

una patada en el estómago.<br />

2. s puntapié Ndí �ñenga pelotahe ha<br />

�na di ge�u̱, bi �raka �na ra ntiki ha mä<br />

ua. Estabámos jugando básketbol y uno<br />

de ellos me dio un puntapié en el pie.<br />

3. v rec patearse Véase tiki<br />

ntini (ntíni) vr concurrir (a una asamblea)<br />

Nu�ä ra jä�i di ntini ha mä hmunts�ihe,<br />

dri su pa dä fädi te �be̱fi. A la persona que<br />

concurre a nuestra asamblea la espían para<br />

saber cual es su oficio. Véase tini<br />

Ntiski (Ntǐski) Tixqui (pueblo de Cardonal)<br />

Di gehni Ntiski thoki ya xithe̱ ha ra<br />

ngusadi to̱ge ha �na ra kati. Allá en Tixqui<br />

hacen tablas y la escuela está en una loma.<br />

ntits�i (ntíts�i) s base<br />

ntixatraste (ntíxátrǎste) s trastero Ya<br />

manza dá xu̱t�i, dá tixa ha ra ntixatraste.<br />

Los platos que lavé los puse en el trastero.<br />

Sinón. ntixmohi, ntixamohi Véase tits�i<br />

ntixfani (ntixfǎni) s ebriedad, borrachera<br />

ntixmada (ntíxmáda) s embrocadero <strong>del</strong><br />

molcajete (lugar en que lo colocan boca abajo)<br />

Ra ntixmada t�embi habu̱ dri �ye�mi ra<br />

mada. Donde embrocan el molcajete le<br />

llaman embrocadero <strong>del</strong> molcajete.<br />

Variante ntixamada Sinón. nt�exmada<br />

Véase tits�i, mada<br />

ntixmohi (ntíxmǒhi) s embrocadero de<br />

platos, trastero �Me̱fa de dä nsu̱ki ya<br />

traste gi ye�mi ha ra ntixmohi. Después<br />

de lavar los trastos, los embrocas en el<br />

trastero. Variante ntixamohi<br />

Sinón. ntixatraste Véase tits�i, mohi<br />

ntiya (ntíya) vi volverse anciana<br />

ntiyo (ntíyo) vi volverse anciano<br />

ntohni (ntohni) vi apoyarse Dí ntohni ha<br />

ra za. Yo me apoyo en el árbol.<br />

Ntolimä (Ntolimä) 1. Tolimán (rancho de<br />

Zimapán) T�enä ge Ntolimä ja ndunthi ya<br />

ts�ani. Dicen que en Tolimán hay muchos<br />

aguacates.<br />

2. Tolimán (pueblo y municipio <strong>del</strong> Estado<br />

de Querétaro)<br />

nto�mi (nto�mi) 1. s pisada (de guitarra)<br />

Mä t�u̱ di ho ra �be̱�mda, pe hingi pätua<br />

yá nto�mi ya �binxähi. A mi hijo le gusta<br />

tocar, pero no conoce las pisadas de los<br />

instrumentos.<br />

2. vi pisar (el gallo a las gallinas) Nuni<br />

ra t�u̱ka boxi ya di nto�mi. Aquel gallo<br />

chico ya pisa. Variante ntho�mi Véase<br />

to�mi<br />

ntont�i [Forma secundaria de tont�i]<br />

desvestirse, desnudarse<br />

nto�tsi (nto�tsi) s represa<br />

nto̱kando�yo (ntǒkándo�yo) s coyuntura<br />

Véase ndo�yo<br />

nto̱�mi (ntó̱�mi) 1. s el que espera Ya �ñe̱t�i<br />

ga �banjua ya tsa dä ma, ya nto̱�mi ya bí<br />

to̱hni ha ra ndänts�i. Los arreadores de<br />

conejos ya se pueden ir; los que esperan ya<br />

están en la loma.<br />

2. vti esperar (compl. indet.) Bi zabigi<br />

dá nto̱�mi gatho ra pa, ha himbi zo̱�ä<br />

ndí to̱�mi. Me cansé de esperar todo el<br />

día, y no llegó quien yo esperaba. Véase<br />

to̱�mi<br />

nto̱ts�e (ntó̱ts�e) 1. s forcejeo Habu̱ bi nja<br />

rá nto̱ts�e ya doro, bi mo̱ ya ndäpo. En<br />

donde ocurrió el forcejeo de los toros<br />

tendieron la hierba.<br />

2. v rec agarrarse, reñir, pelear,<br />

forcejear Ha ra dä�ñu habu̱ ndí thogi bi<br />

nto̱ts�e �ra ya tsat�yo, ha dá ntsu. En la<br />

calle en donde venía pasando, se<br />

agarraron unos perros y me asusté.<br />

Sinón. ntuhni Véase to̱�tse<br />

nto̱xui v rec reñir Véase nto̱ts�e, -ui<br />

nto̱�tse (ntó̱�tse) 1. s golpe Yoho ya metsi<br />

�ñe̱nga nto̱tse ha ra ngusadi Dos

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!