12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ntsots�i HÑÄHÑU — ESPAÑOL 252<br />

ntsots�i (ntsǒts�i) 1. s condimento �Bu̱<br />

hingi pe̱ui hängu yá ntsots�i �na ra hñuni,<br />

hingi ku̱hi. Si una comida no lleva todos<br />

sus condimentos no está sabrosa.<br />

2. v rec encimarse (mutuamente) Bi dagi<br />

ya jä�i, ha bi ntsots�i mäñä ha mä�ra.<br />

Las gentes se cayeron, y se encimaron<br />

unas sobre otras. Véase tsots�i<br />

ntsoxpa [Variante de tsoxpa] calentura<br />

ntso̱hui (ntsǒhui) s algo que le queda<br />

Sinón. ntsaui Véase tso̱ho̱, -ui<br />

mä ntso̱�be algo que me queda<br />

ri ntso̱hui algo que te queda<br />

rá ntso̱hui algo que le queda<br />

ntso̱�mi (ntso̱�mi) vi 1. meditar Nuni ra<br />

�ño̱ho̱ xä �mai ngu di ntso̱�mi, ngu ja te<br />

beni. Aquel hombre se ha parado como<br />

meditando, como que está meditando algo.<br />

2. estar cuidadoso (reg.), estar quieto y<br />

triste, entristecer Nuyu̱ ya zi bätsi xä<br />

hñudi di ntso̱�mi koñ�ä xä du rá nänä.<br />

Esas criaturitas se han sentado muy<br />

cuidadosas porque se les murió su mamá.<br />

3. preocuparse Nts�e̱ dí ntso̱�mi koñ�a bi<br />

ma mä t�u̱ yabu̱ ya hai. Estoy muy<br />

preocupado porque mi hijo se fue a tierras<br />

lejanas.<br />

4. arrepentirse Ya dá ntso̱�mi de nu�ä stá<br />

benhmä ga o̱t�e. Ya estoy arrepentido de<br />

lo que pensaba hacer. Sinón. 1: �yo ra<br />

mfeni; 2 y 3: ndumu̱i; 4: yobri<br />

ntso̱�mi (ntso̱�mi) s preocupación Bi<br />

hñäga ra hñuni rá ntso̱�mi ya thogi xä<br />

nja. Me quitaron el apetito las<br />

preocupaciones por los accidentes que han<br />

ocurrido. Sinón. ndumu̱i<br />

ntsu (ntsu) 1. s miedo Ra däthe xi mi zi<br />

ndunthi ra dehe, ko ra ntsu hindá �rani.<br />

El río traía bastante agua; con el miedo no<br />

crucé.<br />

2. vr asustarse Dá ntsu ko ra mbimhai<br />

bi nja nts�e̱di. Me asusté por el fuerte<br />

temblor que hubo. Sinón. 1: mbidi Véase<br />

tsu<br />

ntsuni (ntsúni) vr 1. evitar comer ciertas<br />

cosas por su salud, hacer dieta Ya �ñethi<br />

o̱t�e xá ñho, pe �nehe xá nts�uni �bu̱ hinda<br />

ntsuni to�o tsi, ha mä�ra ya �ñethi<br />

mähyoni gi ñuni �me̱t�o pa ja gi tsi�u̱. Las<br />

medicinas hacen bien, pero también son<br />

peligrosas si no hace dieta el que las toma; y<br />

con otras medicinas es necesario comer algo<br />

antes de tomarlas.<br />

2. cuidarse Nuni ra da�thi di �ño̱the, ne<br />

dä ntsuni hindä zi ra ñ�i nixi ra<br />

ngo̱bts�u̱di. Aquel enfermo que se está<br />

curando, necesita cuidarse de no comer<br />

chile ni carne de puerco. Véase tsuni<br />

ntsu̱di (ntsú̱di) v rec juntarse, unirse Véase<br />

tsu̱di<br />

ntsu̱i (ntsu̱i) v rec reñir con alguien Nuua<br />

ha dí �bu̱i hinto stá ntsu̱�be, dí �bu̱he ra<br />

t�ek�ei ko ya �nangu. Aquí donde vivo no<br />

he reñido con nadie; vivimos en amistad con<br />

los vecinos. Véase tsu̱i<br />

ntsu̱ki (ntsu̱ki) vti descargar (compl. indet.)<br />

Véase tsu̱ki<br />

ntsu̱tuabo̱znä (ntsu̱tuabo̱znä) v rec<br />

balacearse (el uno al otro) Véase tsu̱di,<br />

bo̱znä, -bi<br />

ntsu̱�tsi (ntsú̱�tsi) 1. s beso Mä bätsi ngu<br />

ga tso̱ho̱ ra �be̱fi �rakagi �na ra ntsu̱�tsi ha<br />

mä hmi. Cuando llego <strong>del</strong> trabajo mis hijos<br />

me dan un beso en el cachete.<br />

2. v rec besarse Nuni ra metsi �ne ra<br />

nxutsi di ntsu̱�tsi. Aquel joven y la<br />

muchacha se están besando.<br />

Sinón. ndäne Véase tsu̱�tsi<br />

ntsu̱�skuí él y otra persona se besan<br />

nts�ahni (nts�áhni) 1. vi traquetear Ra<br />

mfo̱täbo̱znä di nts�ahni rá �nohni, nu�bu̱<br />

k�e̱ti ya bo̱znä. Traquetea de martillo la<br />

pistola, cuando quema los cartuchos.<br />

2. s traqueo Di nt�o̱de rá nts�ahni ra<br />

bo̱jä nt�ofo ha ra ngunsadi. En la<br />

escuela se oye el traqueo de la máquina de<br />

escribir. Sinón. nts�ati<br />

nts�aki (nts�aki) 1. adj chueco Ra za xá<br />

nts�aki, dä za gi juäni nu�bu̱ xá tudi; ya<br />

�me̱fa hindä za. Al árbol chueco lo podrás<br />

enderezar tierno; después ya no se puede.<br />

2. vr enchuecarse, doblarse<br />

3. vr acalambrarse Hindí pädi te dá ja,<br />

bi nts�aki hängu mä ua ha mä �ye̱. No<br />

sé que me pasó. Se me acalambraron los<br />

pies y las manos. Sinón. 1: no̱ngi; 2:<br />

nkalambre Véase ts�aki<br />

nts�amne s pico ganchudo Véase nts�a�mi,<br />

-ne<br />

nts�a�mi (nts�a�mi) 1. adj ganchudo Ra<br />

nxu̱ni xá nts�a�mi rá ne �ne yá saha. El<br />

águila tiene ganchudos el pico y las uñas.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!