12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

97 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hñängue̱nda<br />

hñä (hñä) s agujero �Na ra �banjua bi yu̱t�i<br />

nuni ha rá hñä, nubye̱ mä ga xe�ti. Un<br />

conejo se metió allí en ese agujero; ahora<br />

voy a escarbar para sacarlo.<br />

hñä [Forma secundaria de hä] tomar<br />

hñä (hñä́) s 1. respiración Dí tsa �na ra<br />

u̱gi ha mä tiñä, ko�tka mä hñä. Siento un<br />

dolor en el pecho que me quita la<br />

respiración.<br />

2. emanación, olor (de algo enterrado<br />

debajo de la tierra) T�enä ge habu̱ t�agi ra<br />

bojä, �nepu̱ dä t�ants�i, ko nu�ä rá hñä<br />

di mveneno ra jä�i. Cuentan que donde<br />

hay dinero enterrado, al escarbar, con la<br />

emanación se envenena la persona.<br />

3. vapor Ha ya nsaha habu̱ jot�i, di<br />

hño̱nthe �na ko rá hñä ra dehe. En los<br />

baños cerrados, se baña uno de sudor por<br />

el vapor <strong>del</strong> agua.<br />

hñädo (hñä́do) s 1. cueva Ha ra t�o̱ho̱ dá<br />

handa �na ra hñädo. En el cerro vi una<br />

cueva.<br />

2. covacha Ra �banjua di nthi�tsi ha ya<br />

hñädo ha ra t�o̱ho̱. El conejo se esconde<br />

en las covachas <strong>del</strong> cerro. Véase hñä, do<br />

hñäfi (hñä́fi) s 1. desperdicio, sobra Habu̱<br />

di ñuni ya bätsi xika hñäfi tsogi. Los<br />

niños dejan mucho desperdicio donde<br />

comen.<br />

2. bagazo Nu�bu̱ gi tsi ya ndu̱x�yo ogi<br />

nät�i ri hñäfi haburaza. Cuando comas<br />

cañas no tires por dondequiera el bagazo.<br />

Sinón. 1: mbongi; 2: paxi<br />

hñähni (hñä́hni) s 1. averiguación<br />

2. vocerío Ya jä�i bi ñähni, po̱de di<br />

tuhni, denda gekua t�o̱de ra hñähni.<br />

Las personas están averiguando, creo que<br />

están peleando; desde aquí se oye el<br />

vocerío. Sinón. ñähni Véase ñä<br />

hñähñä [Forma secundaria de hähñä] revivir,<br />

resucitar<br />

<strong>hñähñu</strong> (<strong>hñähñu</strong>) s lengua de los <strong>otomí</strong>es,<br />

<strong>otomí</strong> Variante ñhäñhu Sinón. hñähñä,<br />

hñäihmu<br />

hñäi [Forma secundaria de häi] sacar<br />

hñäihmu (hñäihmǔ) s <strong>otomí</strong> (el idioma<br />

indígena <strong>del</strong> Mezquital) Ra hñäihmu dá<br />

pädi de mä nänä y de mä dada. Aprendí<br />

el <strong>otomí</strong> de mi madre y de mi padre.<br />

Sinón. <strong>hñähñu</strong> Véase hñäki, hmu<br />

hñäjuai (hñäjuai) s persona que porta<br />

cuchillo Nuni ra jä�i ra hñäjuai, t�enä ge<br />

nge�ä �bu̱i yá ntsu̱hu̱. Vi que aquella<br />

persona porta cuchillo; dicen que porque<br />

tiene enemigos. Sinón. mfoxjuai Véase hä,<br />

juai<br />

hñäki [Forma secundaria de häki] quitarse<br />

hñäkmanza (hñä́kmánza) s persona que<br />

recoge platos de la mesa Nu�ä ra nxutsi<br />

�bu̱i ga �be̱go ha rá ngu ra hmu, go ge�ä ra<br />

ñhäkmanza ha ra mexa. La muchacha que<br />

está de criada en la casa de mi patrón es la<br />

que recoge los platos de la mesa.<br />

Sinón. hñäkmohi Véase hñäki, manza<br />

hñäkmeya [Forma secundaria de häkmeya]<br />

darse cuenta<br />

hñämäñ�u̱ (hñä́mä́ñ�u̱) 1. s deseo de<br />

hacerle mal a alguien (por odio o envidia)<br />

Nuni ra bale pe̱ska ra hñämäñ�u̱, di desia<br />

ga nthe̱se̱�be, �nä. Aquel tipo tiene ganas<br />

de hacerme un mal; dice que desea que nos<br />

encontremos solos.<br />

2. [Act. indet. de ñámäñ�u̱] critican,<br />

hablan mal de alguien Xi hñämäñ�u̱ de<br />

mä ku ha hindí pädi hänja. Hablan muy<br />

mal de mi hermano y no sé por qué. Véase<br />

ñämäñ�u̱<br />

hñämbadehe (hñä́mbádéhe) vi arrebatar el<br />

agua Nuyu̱ yoho ya �ñunthe di hñämbadehe,<br />

nge�ä otho ndunthi ra dehe.<br />

Aquellos dos regadores se arrebatan el agua,<br />

porque no hay mucha. Sinón. uengadehe<br />

Véase hämbi, dehe<br />

hñämbant�e̱i (hñä́mbánt�e̱i) vi arrebatar la<br />

yunta Yá t�u̱ nuni ra dada di<br />

hñämbant�e̱i, nge�ä mähye̱gi ra zänä di<br />

fu̱ts�i ya hai. Los hijos de aquel padre se<br />

arrebatan la yunta, porque en un mismo mes<br />

barbechan sus tierras. Véase hñämbi, nt�e̱i<br />

hñämbändä (hñämbändä) vi arrebatar la<br />

autoridad Ha mä hnini tat�a je̱ya di<br />

hñämbandä. En mi pueblo cada año se<br />

arrebatan la autoridad unos a otros.<br />

Sinón. uenganzaya Véase hämbi, ndä<br />

hñämfo̱ (hñämfo̱ ́ ) s español, castellano Ra<br />

hñämfo̱ xa ntu̱ngi ha mä�ra ya hai de ra<br />

ximhai. El idioma español se ha extendido<br />

por varios países <strong>del</strong> mundo. Véase ñämfo̱<br />

hñängue̱nda (hñänguě̱nda) 1. vr aparentar,<br />

parecer Rá hmi nuni ra metsi

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!