12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

265 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nzu̱ni<br />

nzo̱tmu̱i (nzó̱tmu̱i) s 1. disgusto, coraje<br />

Mä dada pe̱�tsi ra nzo̱tmu̱i koñ�ä mä ku<br />

hingi o̱te. Mi papá tiene corage porque mi<br />

hermano no lo obedece.<br />

2. ardor de estómago Hindi pädi te di ja,<br />

di tsa �na ra nzo̱tmu̱i. No sé que tengo;<br />

siento un ardor de estómago.<br />

3. persona corajuda Variante zo̱t�mu̱i<br />

Véase nzo̱, mu̱i<br />

nzo̱tuí v rec toparse Véase nzo̱te, -ui<br />

nzo̱t�e (nzo̱t�e) vi completarse Véase tso̱t�e<br />

nzo̱the (nzó̱the) s creciente de aguas,<br />

corrientes de aguas ocasionales Nubye̱ bi<br />

�uäi ya ndo, xika nzo̱the bi gäi. Ahora que<br />

llovió granizo bajó mucha creciente.<br />

Variante nzo̱�the Véase tso̱ho̱, dehe<br />

nzungi (nzúngi) adj 1. chato, romo Bi<br />

�uagi rá nts�ä mä �bu̱hu̱, nubye̱ bi gohi ra<br />

nzungi. Se tronchó la punta de mi barreta,<br />

y ahora quedó chata.<br />

2. mocho Ra t�abi bi �ua rá ua ha bi<br />

gohi ra nzungi; hingi tsa ga mihi. Al<br />

arado se le quebró la mancera y quedó<br />

mocho y no puedo agarrarlo.<br />

nzungua s pie mocho<br />

nzungua s pie mocho Véase nzungi, ua<br />

nzuñä (nzúñä) adj achatado, mocho,<br />

romo Nzuñä, t�embi ya bo̱jä ga mpe̱fi xä<br />

thege yá nts�ä o ya juai xä dots�i.<br />

Achatadas les dicen a las herramientas<br />

desgastadas de la punta, o a puñales que se<br />

les quiebra la punta. Véase ñä, nzungi<br />

nzuñ�ye̱ (nzúñ�ye̱) adj manco Nzuñ�ye̱<br />

t�embi to�o xä �be̱di ya dedo o mäde ra<br />

�ye̱ po �na ra ñ�änthi. Manco le llaman a<br />

quien ha perdido los dedos o la mitad <strong>del</strong><br />

brazo por algún accidente. Véase �ye̱,<br />

nzungi<br />

nzuthe (nzǔthe) s temor al agua Ñhi, nege<br />

hinxa tse̱ ra dehe ¡tengu ri nzuthe!<br />

Báñate, al fin que no está fría el agua, ¡cómo<br />

tendrás temos al agua! Véase tsu, dehe<br />

nzuzu [Variante de zuzu] abuela<br />

nzu̱ (nzǔ̱) s la que amamanta Nu�ä ra zi<br />

�be̱hñä bi du, mrá nzu̱; bi zogi rá zi bätsi<br />

ra t�u̱ki. Esa mujercita que murió<br />

amamantaba, y dejó a su niñito muy chico.<br />

Véase tsu̱ti<br />

nzu̱bga s vaca que amamanta<br />

nzu̱bru s burra amamantadora<br />

nzu̱�chi s cabra amamantadora<br />

nzu̱�be̱hñä (nzǔ̱�bé̱hñä) s mujer que<br />

amamanta Véase tsu̱, �be̱hñä<br />

nzu̱di (nzu̱di) s 1. lugar con laderas Ha mä<br />

huähi habu̱ dí pot�i, nts�e̱di ra nzu̱di. En<br />

la milpa en donde siembro hay laderas.<br />

2. colgadero de ropa Ri koto gí honi bí<br />

zu̱di ha rá nzu̱di ya dutu. La chamarra<br />

que buscas está colgada en el colgadero de<br />

la ropa.<br />

3. penca Mänonxi dá tai �na nzu̱di ra<br />

däza. El lunes compré una penca de<br />

plátanos. Sinón. 1: me̱mi<br />

nzu̱juai (nzú̱juai) s ajolote (tipo de lagartija<br />

prieta y chica) Ra nzu̱juai, t�enä ge �na<br />

ngu ra madga, hu̱xi mbo ya jädo. Dicen<br />

que el ajolote es semejante a la lagartija que<br />

chifla dentro de las paredes.<br />

nzu̱ki (nzú̱ki) s descargador (peón) Ra<br />

tsanza ga hme�mi, mi zi yoho ya nzu̱ki.<br />

El camión de pacas traía dos descargadores.<br />

Nzu̱mhai (Nzu̱mhai) Tlacotlapilco (pueblo de<br />

Chilcuautla) Po Nzu̱mhai thogi ra däthe,<br />

ha ra �rani habu̱ thogi ya bo̱jä, xi ra<br />

nts�i�mi. Por Tlacotlapilco pasa el río, y el<br />

puente donde pasan los carros está muy<br />

angosto. Véase nzu̱di, hai<br />

nzu̱mu̱i (nzu̱mu̱i) s barrigón, panzón Dí<br />

pe̱�tsi �na ra nzu̱mu̱i ga doro, hingi pati rá<br />

�bai, nzäntho xä zi noho. Tengo un toro<br />

barrigón que nunca cambia de cuerpo, todo<br />

el tiempo está gordito. Sinón. �bifo Véase<br />

nzu̱di, mu̱i<br />

nzu̱nde (nzǔ̱nde) s fleco Rá nzu̱nde nuni<br />

ra nxutsi ko�mba ya da. El fleco de la<br />

muchacha le tapa los ojos. Véase zu̱di, de<br />

nzu̱ndu (nzǔ̱ndu) s toque de campana por<br />

muerto, doblar de campana por muerto Ya<br />

bi t�o̱de ra nzu̱ndu, nzäge �na to�o xä du.<br />

Ya se oyó el doblar de las campanas para<br />

muertos, tal vez alguien se murió. Véase<br />

nzu̱ni, du<br />

nzu̱ngu (nzǔ̱ngu) s persona humilde<br />

nzu̱ni [Forma secundaria de zu̱ni] sonar<br />

nzu̱ni (nzu̱ni) 1. s sonido Rá nzu̱ni ya<br />

�bida ha ra ngo, hingi hoki ga ähä. El<br />

sonido de los instrumentos musicales en la<br />

fiesta no me deja dormir.<br />

2. vi marcar (hora de reloj) Ya bi nzu̱ni<br />

nde mä pa, ya bi mafi ra boxi; ora�ä<br />

mafi. Ya marca el mediodía, ya cantó el<br />

gallo; a esa hora canta.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!