12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

327 HÑÄHÑU — ESPAÑOL t�axä do�tfi<br />

nxidi. Desdobla la tela para que vea el<br />

cliente como está de ancha. Act. indet.<br />

thu̱nts�i Sinón. 1: ini; 2: tu̱ngi Véase<br />

tu̱ngi<br />

Tu̱�ntho̱ (Tu̱�ntho̱) Tinthe (ranchería de<br />

Zimapán) Tu̱�ntho̱ di nto̱nguí Zits�ani.<br />

Tinthe colinda con Aguacatito. Véase ntu̱ni,<br />

t�o̱ho̱<br />

tu̱ts�i (vi) escurrir Ra nogo tsat�yo bi thogi<br />

di tu̱sta yá jihni. Pasó el perro rabioso; le<br />

iban escurriendo las babas. Sinón. ju̱st�i<br />

Véase tu̱gi<br />

tu̱�tsi (tú̱�tsi) vt mochar Ra o̱ni xi tu̱�tsi ya<br />

hoga ndäpo y njabu̱ hinte di te. La gallina<br />

mocha la alfalfa y así no crece nada. Pret. bi<br />

du̱�tsi Act. indet. thu̱�tsi Sinón. xe̱�tsi<br />

T�<br />

t�abi (t�abi) s 1. arado, coa Rá t�abi mä<br />

nt�e̱i, bi �uagi mände. El arado de mi<br />

yunta se quebró ayer.<br />

2. pala chica Mänonxi dá tai �na mä<br />

t�abi ga nt�unthe. El lunes compré una<br />

pala chica de regar.<br />

nts�ätbi s pala chica<br />

mo�mat�abi s pala cucharada<br />

T�abitso̱ (T�abitsǒ̱) constelación Cetus Véase<br />

t�abi, tso̱<br />

t�adi (t�adi) 1. s petición Rá t�adi ra �ño̱ho̱<br />

xi xá nts�o; himbi �yo̱tuabi Ajuä. La<br />

petición <strong>del</strong> hombre era muy mala y Dios no<br />

la escuchó.<br />

2. [Act. indet. de adi] pedir Mä t�ixu bí<br />

t�adi, pe hingi ne dä �ñenä hä. A mi hija<br />

la piden, pero no quiere decir que sí.<br />

t�adi ra �ye̱ piden la mano (de la novia)<br />

t�afi (t�ǎfi) s raspador Ra �yafi est�e rá t�afi<br />

ko ra t�afi pa dä �rots�i ra t�afi. El<br />

tlachiquero raspa su maguey con el raspador<br />

para que produzca el aguamiel.<br />

t�afi (t�áfi) s 1. aguamiel<br />

2. azúcar<br />

t�afi chankaka piloncillo<br />

t�afi ga hoga gäni miel de abeja<br />

t�afisei (t�áfísei) s pulque dulce Nso̱kse̱ ra<br />

t�afisei i ja, hingi zoi ko ra tse̱. Nada más<br />

hay pulque dulce; no fermenta por el frío.<br />

Sinón. usei Véase t�afi, sei<br />

t�agi [Act. indet. de agi] enterrar<br />

t�asda (t�ǎsda) s 1. ojo blanco Nuni ra jä�i<br />

neki �na rá da, gatho ra t�asda; nge�ä xa<br />

zots�i. A aquella persona se le ve un ojo<br />

todo blanco porque le ha caído nube.<br />

2. blanco de los ojos Neki yá t�asda nuni<br />

ra jä�i, xá nthe̱ni. Se le ve rojizo todo lo<br />

blanco de los ojos a aquella persona.<br />

3. “ojo blanco” (nombre de animal) �Na ra<br />

mbo�ni t�embi t�asta, nu�bu̱ ko�mba �na<br />

xe̱ni ko ya t�axaxi ha yá da. A un animal<br />

se le dice “ojo blanco”, cuando una<br />

mancha de pelaje blanco le cubre los ojos.<br />

Variante t�asta Véase nt�axi, da<br />

t�asde (t�ǎsde) s frente blanca, mancha<br />

blanca en la frente Véase nt�axi, de<br />

t�asdehe (t�ǎsděhe) s 1. agua limpia<br />

2. agua potable Variante t�axdehe Véase<br />

nt�axi, dehe<br />

t�asde̱thä (t�ǎsde̱thä) s maíz blanco<br />

Variante t�axde̱thä Véase nt�axi, de̱thä<br />

t�asdo̱ni (t�ǎsdo̱ni) s flor blanca Véase<br />

nt�axi, do̱ni<br />

T�asto (T�ǎsto) Taxadhó (barrio de<br />

Ixmiquilpan) N�andi ra ngunsadi T�asto,<br />

�bai ra bo̱jä ndusjä�i. Frente a la escuela de<br />

Taxadhó se para el autobús.<br />

Variantes Nt�asto, T�axado Véase nt�axi, do<br />

T�ast�o̱ho̱ (T�ǎst�o̱ho̱) Cerro Blanco (cerro al<br />

poniente <strong>del</strong> cuartel de Xitha) Ha ra gosthi<br />

T�ast�o̱ho̱ bi tho̱ �na ra ngu ga ñante.<br />

Construyeron un cuartel en el puerto <strong>del</strong><br />

Cerro Blanco de Xitha. Véase nt�axi, t�o̱ho̱<br />

T�at�i (T�at�i) Huitexcalco de Morelos (pueblo<br />

de Chilcuautla) Ndomingo mä dä zo̱ho̱ ra<br />

majä nuni T�at�i pa dä �yo̱t�e ra mixa. El<br />

domingo va a llegar el sacerdote allá, a<br />

Huitexcalco de Morelos para celebrar la<br />

misa.<br />

t�at�i [Act. indet. de at�i] sacar líquido<br />

t�axä [Forma secundaria de nt�axi] blanco;<br />

limpio Variante t�ax-<br />

t�axä mex�e, t�axmex�e araña blanca<br />

t�axä muza zapote blanco<br />

t�axä ndäni borrego blanco<br />

t�axä do�tfi (t�ǎxá dǒ�tfi) s azúcar blanca,<br />

azúcar de segunda clase Män�a xá mädi ra

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!