12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

37 HÑÄHÑU — ESPAÑOL dämä<br />

dähni (dä́hni) s 1. ciudad Dá ma ra<br />

hmäya ha ra dähni �Monda, pe xi �yo<br />

ndunthi ya bo̱jä. Fui a pasear a la ciudad<br />

de México, pero circulan muchos<br />

automóviles.<br />

2. capital (<strong>del</strong> estado) Rá dähni<br />

Nts�o̱tk�ani ge�ä Nju̱nthe. La capital <strong>del</strong><br />

estado a que pertenece Ixmiquilpan es<br />

Pachuca.<br />

3. cabecera municipal Rá dähni ra hnini<br />

Nzi Nänä �Ñethi ge�ä Nts�o̱tk�ani. La<br />

cabecera municipal <strong>del</strong> pueblo de<br />

Remedios es Ixmiquilpan.<br />

Variante dähmni Véase hnini<br />

dähñe (dähñe) s 1. arroyo grande Nu�bu̱<br />

käi ya nzo̱the ha ra dähñe hinto �rani.<br />

Cuando baja la creciente en el arroyo grande<br />

nadie puede atravesar.<br />

2. Barranca Grande (que atraviesa el lado<br />

norte <strong>del</strong> barrio de Taxadhó) Ra Dähñe<br />

Nt�asto, �na ra pa bi duxa ra nzo̱the de<br />

ga �ye, ndunthi ya �yo. En la Barranca<br />

Grande de Taxadhó la creciente de agua<br />

de lluvia en una ocasión arrastró muchos<br />

animales menores. Sinón. dänga hñe<br />

Véase hñe<br />

dähñei (dä́hñei) 1. vi flojear �Bu̱ dí dähñe<br />

nzäntho dä nja mä ndumu̱i. Si flojeo<br />

siempre tendré necesidad.<br />

2. s perezoso, holgazano Nuni ra<br />

bäsjä�i ra dähñei; hingi ho dä mpe̱fi, go<br />

di ho dä mpe̱ti. Aquel joven es perezoso;<br />

no le gusta trabajar, lo que le gusta es<br />

mendigar. Pret. dá ndähñe<br />

Variante dähñe Sinón. �me̱nhyadi,<br />

�me̱mbru<br />

ndähñei, ndähñe s, vi pereza; hacerse<br />

perezoso<br />

dähuä (dähuä) s pez grande Ha ra ndehe<br />

di �be̱t�o ra dähuä ha di �be̱fa xi ndunthi<br />

ya t�u̱huä. En el mar, va a<strong>del</strong>ante el pez<br />

grande y detrás van muchos peces chicos.<br />

Sinón. dänga huä, däta huä, ndo̱huä Véase<br />

huä<br />

däjua (däjua) s 1. liebre Xi neki mähotho<br />

ya däjua nu�bu̱ di nest�ihi. Se ven bonitas<br />

las liebres cuando se echan a correr.<br />

2. conejo grande Män�a ya däjua nu�u̱<br />

ya mänxo ke nu�u̱ de ga mbo�nthi. Los<br />

conejos domésticos son más grandes que<br />

los de campo. Variante dänga jua<br />

Sinón. 1: xide; 2: ndo̱jua Véase dängi,<br />

jua<br />

däjuai (däjuai) s 1. espada, puñal grande<br />

Mä�me̱t�o ha ya tuhni mi hä ya däjuai ha<br />

mä�ra ya t�o̱t�e. Antes, en las batallas se<br />

acostumbraba usar la espada y otras armas.<br />

2. machete de cinta Häxa ra däjuai pa ra<br />

nts�e̱�mni. Llévate el machete de cinta<br />

para cortar espinas. Sinón. dänga juai<br />

Véase dängi, juai<br />

däju̱ (däju̱) s haba Ra �bai ga däju̱ hingi<br />

ho ra tse̱. A la planta de haba no le<br />

perjudica el hielo. Véase dängi, ju̱<br />

däkade̱thä (däkáde̱thä) s desgranadora<br />

(persona) Dí pe̱�tsi ndunthi ra de̱thä ha dí<br />

ne ga pa, hänge dí honi �na ra däthä.<br />

Tengo mucho maíz que quiero vender, por<br />

eso busco una desgranadora de maíz.<br />

Variante däthä Véase täki, de̱thä<br />

däkanthähi (däkánthä̌hi) s mecate grueso<br />

Véase nthähi<br />

däkänoya (dä́kánoya) s 1. palabras<br />

ásperas Nu ya ndä de ya hnini mä�me̱t�o<br />

mi zofo ya jä�i ko ya däkänoya himi ja rá<br />

hmäte. Antes los jefes de los pueblos<br />

hablaban a su gente con palabras ásperas,<br />

sin amor.<br />

2. palabras fuertes �Ra ya jä�i yá noya ya<br />

däkänoya ha �ra ya ts�u̱t�a noya. Las<br />

palabras de algunas personas son fuertes y<br />

las de otras, suaves. Sinón. ngent�a noya<br />

Véase däki, noya<br />

däki (däki) vi engruesar Ra �bai ga<br />

zakthuhni ya ri däki rá �bai, nge�ä ya<br />

pe̱�tsi ya je̱ya. A la mata de pirul se le está<br />

engruesando el tronco, porque ya tiene<br />

muchos años. Sinón. dä�tsi<br />

däkri (däkri) s quelite grande Hämfu̱ ts�u̱<br />

rá däkri ra �ro̱ge gi umfu̱ dä zi. Tráiganle<br />

un poco de quelite grande al burro y dénselo<br />

para que coma. Sinón. ñäxak�ani Véase<br />

dängi, k�ani<br />

Däku̱ni (Däku̱ni) Cocineras (pueblo de<br />

Chilcuautla) Sinón. Nkosinera<br />

däk�ei (däk�ei) s anciano Ya däk�ei beni<br />

ge ya mä dä uadi ra ximhai. Los ancianos<br />

piensan que ya se va a terminar el mundo.<br />

Sinón. eda<br />

dämä (dämä) adv 1. aprisa, pronto,<br />

rápidamente, rápido Ya bi hñuxadi, dämä<br />

�ye̱nga ya mbo�ni dä ma dä ñuni. Ya se

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!