12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

223 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nju̱ts�i<br />

njuänza (njuä́nza, njuänza) s palo derecho<br />

Véase njuäni, za<br />

njuä�ñu (njuä́�ñu) s camino recto Ha ya<br />

njuä�ñu hints�u̱ ja ra nts�uni pa ya bo̱jä<br />

ngu ha ya �mahni. En las carreteras rectas<br />

no hay tanto peligro para los carros como en<br />

las curvas. Véase nhuäni, �ñu<br />

njueni (njuéni) 1. vi tambalearse Ya penä<br />

di njueni ya mbo�ni ko ra thuhu ha ra<br />

no̱xke. Ya nada más se tambalean los<br />

animales por el hambre y lo flaco que están.<br />

2. mecerse Di njueni ra �ranza nu�bu̱ i<br />

thogi ya jä�i. Se mece el puente de<br />

madera a la hora que pasan las personas.<br />

Véase jueni<br />

njuersa (njuěrsa) adv forzado, a la fuerza<br />

Sinón. nts�e̱di<br />

njute (njúte) s acción de expulsar Véase<br />

kui<br />

njut�i (njút�i) s pago, salario, recompensa<br />

Ja ngu ra me̱mapa to̱�mä rá njut�i ra<br />

ngäts�i ra pa ra semänä, dí njahu̱bu̱ �nehe<br />

pa rá ngäts�i ra pa. Así como el jornalero<br />

espera su pago al fin de la semana, así es<br />

con nosotros el último día. Variante nju�ti<br />

Sinón. ñthe̱t�i, thähä<br />

njui (njui) s tapón, tapadera Otho rá njui<br />

ra xito; ko mada ra �yothä gi ju�mi. No<br />

tiene tapón la botella; tápala aunque sea con<br />

un olote. Sinón. njo�mi<br />

njui (njui) s correteada �Na ra metsi mi<br />

thexa �na ra nxutsi ha rá ngu, bi bo̱nga ya<br />

mengu bi umba �na ra njui. Un joven<br />

andaba rondando a una muchacha por su<br />

casa, y que salen sus familiares y le dieron<br />

una correteada. Sinón. nthe̱ti, nkumä�rihi<br />

Véase kui<br />

njux�uthe (njúx�úthe) s agua salada Véase<br />

dehe<br />

nju̱ki (nju̱ki) vr 1. sacarse<br />

2. echarse para atrás, echarse hacia atrás<br />

Véase ju̱ki<br />

nju̱kuajuai vi desenvainar los<br />

puñales<br />

nju̱mfo (njǔ̱mfo) s pájaro bobo Ra<br />

ts�ints�u̱ nju̱mfo ra zithä, xei ra �bot�i. El<br />

pájaro bobo es maicero, escarba la siembra.<br />

Sinón. ku̱d�bida<br />

nju̱nbo̱jä (njú̱nbo̱jä) s tren<br />

Variante nju̱mbo̱jä Véase ju̱ni, bo̱jä<br />

nju̱ntuat�o (nju̱ntuat�o) v rec espulgarse<br />

Nju̱nthe (Nju̱nthe) s Pachuca Nju̱nthe ya<br />

bi ndängi po ya at�i di mpe̱fi. Pachuca se<br />

hizo famosa por la explotación de la<br />

minería. Variante Hñu̱nthe Sinón.<br />

Mpachuka<br />

nju̱paxi s basurero Variante nku̱paxi<br />

nju̱spi (njú̱spi) s incensario Véase<br />

nju̱t�uts�i<br />

nju̱st�adehe (njǔ̱st�ádéhe) s escurridera (<strong>del</strong><br />

techo) Yá nju̱st�adehe yá njo�mi ya ngu,<br />

bi njoti ko ya ndo bi dagi. Las<br />

escurrideras de los techos de las casas se<br />

taparon por el granizo que cayó.<br />

Sinón. �mithe, pinthe Véase ju̱st�i, dehe<br />

nju̱st�i (njǔ̱st�i) adj 1. viscoso Rá ngi ra<br />

xät�ä xá nju̱st�i. Es viscoso el jugo <strong>del</strong><br />

nopal.<br />

2. baboso Rá dehe ra xikni xá nju̱xt�i.<br />

El líquido de la malva es baboso.<br />

nju̱t�i (njú̱t�i) 1. vti arrebatar (compl. indet.)<br />

Ra de̱thä xá mädi ha otho, ha nu�ä ja di<br />

nju̱t�i ya jä�i. El maíz está caro y casi no<br />

hay, y el que hay se lo arrebatan las<br />

personas.<br />

2. s arrebato Ko ra zi tu̱ka dehe ja, ja<br />

ra nju̱t�i ha hingi huadi. Hay arrebato<br />

por la poquita agua que hay, pero no<br />

alcanza.<br />

3. s jalón, tirón Bi �raka �na ra nju̱t�i<br />

ra nsuts�u̱bi nu�bu̱ ndí tuhni. Me dio un<br />

tirón el policía cuando estaba yo<br />

peleando.<br />

4. vr jalarse, tironearse Bi mikagi ya<br />

be, pe dá nju̱t�i dá k�ot�i de yá �ye̱. Me<br />

agarraron los rateros, pero me tironeé y<br />

me zafé de sus manos. Sinón. 1 y 2:<br />

ntuts�i, nueni, �ñe̱mbaya; 3 y 4: nju̱�mi<br />

Véase ju̱t�i<br />

nju̱t�a dehe arrebato de agua<br />

nju̱t�a ts�u̱tbi arrebato de autoridad<br />

nju̱t�a nt�e̱i arrebato de yunta<br />

nju̱t�uts�i (njú̱t�ǔts�i) s contenedor de<br />

incienso, incensario Sinón. nju̱spi<br />

nju̱thä (njú̱thä) s 1. buche<br />

2. troje (lugar a donde se guarda el maíz)<br />

Véase thä<br />

nju̱ts�i (nju̱ts�i) vr 1. alzarse Ra mex�e di<br />

nju̱ts�i ko rá jihni. La araña se alza con su<br />

saliva.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!