12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

fu̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 68<br />

desatando los nudos corredizos de la boca de<br />

los costales para que los vacíen.<br />

2. pagar (fig.) Ra �yofadi di fu̱nguí ra<br />

bojä ra ts�u̱t�uí pa dä hye̱gi.El prisionero<br />

le paga a la justicia, para lo dejen en<br />

libertad. Véase fu̱ngi, -bi<br />

fu̱ni (fú̱ni) vi 1. humear Nthets�i ha ra<br />

hyo ra ut�ithehñä fu̱ni. El horno de carbón<br />

humea alrededor de la orilla.<br />

2. enojarse (fig.) Mäxudi mi fu̱ni ra<br />

hmu, nge�ä hinte dá pe̱hu̱ mände. El<br />

patrón estaba enojado hoy en la mañana,<br />

porque no avanzamos nada ayer. Sinón. 2:<br />

po̱ ra kue̱, mbo̱kue̱<br />

fu̱nit�o̱ho̱ s volcán Véase fu̱ni, t�o̱ho̱<br />

fu̱nitso̱ s cometa<br />

fu̱ti (fu̱ti) 1. vt empezar, comenzar (a hacer<br />

algo) Dá fu̱ti dá ku̱t�i mä de̱thä, pe bi �uäi<br />

ha ya hinte dá pe̱fi. Empecé a escardar mi<br />

maíz, pero llovió y ya no seguí.<br />

2. vt principiar Mände dá fu̱ti dá huts�i<br />

mä �ma ga pe̱ni tai. Ayer principié a<br />

poner un puesto de fruta en el centro.<br />

3. s pie (comienzo <strong>del</strong> aguamiel) Dí<br />

honga �re̱t�a t�e̱ni ra sei, pa rá fu̱ti mä<br />

t�afi �uada, pa ga hoka ra sei. Busco<br />

diez litros de pulque para pie de mi<br />

aguamiel de maguey, para fabricar<br />

pulque. Pret. bi mu̱ti Act. indet. �bu̱ti<br />

Véase fu̱di<br />

fu̱t�a rá hme (fú̱t�a rá hme) sacudir su<br />

tortilla T�embi dä fu̱t�atho rá hme, ha ra<br />

hñuni; ne dä �ñembi ge �bu̱ dä dämä dege<br />

ya otho mäts�u̱. Le dicen que sacuda nada<br />

más su tortilla; le quieren decir que al mojar<br />

su tortilla en su comida la agite para que su<br />

comida no se le termine, porque no hay<br />

más.<br />

fu̱t�i (fú̱t�i) vt 1. girar Ra ma�yo dä �ye̱nt�a<br />

�na ra do ha rá nt�e̱ndo �ne dä fu̱t�i, �nepu̱<br />

dä fo̱�tua yá �yo. El pastor coloca una<br />

piedra en su honda, luego la gira y le tira a<br />

sus chivos.<br />

2. sacudir Mä tsat�yo nu�bu̱ tsa rá �ñoui,<br />

dí fu̱t�i. Cuando mi perro muerde a otro<br />

perro, hasta lo sacude.<br />

3. agitar Rá �ñethi ra bätsi dí umbi,<br />

�me̱t�o dí fu̱t�i �nepu̱ ja dí umbi. La<br />

medicina que le doy al niño primero la<br />

agito, y luego se la doy a tomar. Sinón. 1<br />

y 2: bu̱t�i; 3: uänt�i<br />

fu̱ts�i (fǔ̱ts�i) 1. vt barbechar Ra nt�e̱i di<br />

fu̱ts�i ra pa ku̱t�a huada ra �bot�i. La yunta<br />

ara cinco cuartillos de siembra al día.<br />

2. s barbecho Ra fu̱ts�i ha ra huähi ne<br />

dä yopi. El barbecho de la milpa necesita<br />

repetirse.<br />

mfu̱ts�i adj barbechado<br />

fu̱xhuähi (fú̱xhuä́hi, fú̱xhuä̌hi) 1. vi<br />

barbechar terrenos Dí fu̱xhuähi Demde ko<br />

mä nt�e̱i. Estoy barbechando terrenos en<br />

Capula con mi yunta.<br />

2. s barbechador (persona) Rá fu̱xhuähi<br />

ra Beto hinxa mpe̱fi. No ha trabajado el<br />

barbechador de Roberto. Pret. dá<br />

mfu̱xhuähi Véase fu̱ts�i, huähi<br />

fu̱�ti (fú̱�ti) vt destorcer Dí fu̱�ti rá ñäni ra<br />

nt�e̱ndo, pa dä ntho nu�bu̱ ga e̱i ra do.<br />

Destuerzo la tralla de la honda, para que<br />

restalle cuando tire la piedra. Sinón. fu̱�thi<br />

fu̱�to (fú̱�to) s ortiga Ra mbat�i di �ba�mi<br />

ko ra fu̱�to, pa dä tsaya. La “xoxa” se soba<br />

con la ortiga, para que se alivie la persona.<br />

Sinón. nzänä<br />

fu̱�thi (fú̱�thi) 1. vi destorcerse Rá nthähi<br />

ra fani di gu̱t�i, ya fu̱di di fu̱�thi ha rá<br />

ñäni, nge�ä othobi �na ra thu�tsi. El<br />

mecate que lleva arrastrado el caballo ya<br />

empieza a destorcerse de la punta, porque<br />

no tiene nudo.<br />

2. s punta u orilla (de rebozos, chales o<br />

cobijas) Yá fu̱�thi mä bayo pe̱�tsi ra<br />

�met�e mähotho. Las orillas de mi rebozo<br />

tienen un tejido bonito. Sinón. 2: ñäni<br />

fu̱�tsi (fú̱�tsi) vt rozar Oxki fu̱�tsi ri ñäxu<br />

ha ya xät�a. No roces la cabeza en los<br />

nopales.<br />

G<br />

ga (ga) procl Indica la 1.ª pers. <strong>del</strong> futuro. Dí<br />

ne ga tai �na xe̱ni ra hai. Quiero comprar<br />

una fracción de terreno.<br />

ga (gá) prep de Ya �bai ga hogä de̱jä dá<br />

u̱t�i, bi du. Las matas de higos que planté<br />

se secaron. Variante dega

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!