12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Padingo̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 288<br />

parecida a la planta de jitomate, con fruta en<br />

racimos; pero la bolita es más grande que la<br />

uva y roja cuando ya se sazona. Se utiliza para<br />

salsa. Se vende en Jacala por puños (la cuarta<br />

parte de un cuartillo). E̱ngagi yo fot�ye̱ ri<br />

padi�maxi, pe gi �ye̱ngi xá ñho. Mídeme<br />

dos puños de coyolito, pero me los mides<br />

bien. Véase pa, de̱�mxi<br />

Padingo̱ (Pádíngo̱) Tamaleras (pueblo de<br />

Chilcuautla)<br />

padithä (padǐthä) s casa de maicería<br />

Sinón. �badithä Véase pa vender, de̱thä<br />

padithä (padǐthä) s nixtamal recién<br />

quitado <strong>del</strong> fuego Véase pa caliente,<br />

de̱thä<br />

padithä [Variante de pade̱thä] vender maíz<br />

pafi (pǎfi) 1. s fastidioso Nuyu̱ ya bätsi xi<br />

ya pafi, adi nu�ä o�tho. Esos niños son los<br />

fastidiosos; piden lo que no hay.<br />

2. vt hostigar, empalagar Hindí ho ra<br />

t�afi kolmenä, �bestho di pafigi. No me<br />

gusta la miel de abeja; luego me hostiga.<br />

Sinón. 1: xuhña, mfada; 2: u̱tsa<br />

pagui (pagǔu) s niebla caliente Véase pa,<br />

gui<br />

paha (pǎha) s paja (tallo <strong>del</strong> trigo, cebada o<br />

de avena) Ko ra paha thoki ya k�ohai y<br />

�nehe t�umbabi ya mbo�ni dä zi. Con la<br />

paja se hacen los adobes; también se la dan<br />

a los animales para que la coman.<br />

paha (páha) s 1. gusto Ko ndunthi ra<br />

paha ga �ra�ahmä�ä gí honi, pe otho. Con<br />

mucho gusto te daría lo que necesitas, pero<br />

no hay.<br />

2. voluntad ¿Hänja mä gi pe̱hni ri t�u̱ ko<br />

nuni ra nxutsi, xi�bu̱ hingo rá paha?<br />

¿Por qué vas a juntar a tu hijo con aquella<br />

muchacha?, ¿y si no es su voluntad?<br />

3. sin causar daño Ra tse̱ bi dagi co ra<br />

paha. La helada cayó sin dañar las<br />

plantas. Sinón. 1: johya<br />

pahai (páhai, pahai) s tierra caliente Véase<br />

pa, hai<br />

pahme (páhme) s tortilla caliente Nuga dí<br />

ne ra pahme, hindí neka �bathme. Yo<br />

quiero tortilla caliente; no quiero tortilla<br />

recalentada. Véase pa caliente, hme<br />

pahme (páhme) s tortillería Véase pa<br />

vender, hme<br />

pahni (pǎhni) s camisa Mä ga po̱�te ra<br />

pahni habu̱ xa ntu̱ni. Voy a remendar la<br />

camisa en donde se ha roto.<br />

jat�apahni s camisa labrada<br />

nsangapahni s camisa rabona<br />

�ye̱pahni s manga de camisa<br />

�yu̱gapahni s cuello de camisa<br />

pahñä [Variante de pamhyä] reñir, discutir<br />

pahyadi (pahyádi) s sol caliente Véase pa,<br />

hyadi<br />

paki (paki) vt 1. torcer Ya ndämfri paki<br />

ya �bai ga ixi ko yá ndäni. Las reses<br />

tuercen las matas de durazno con sus<br />

cuernos.<br />

2. desviar (a alguien), orillarse en el<br />

camino (para evitar contacto con alguien)<br />

�Na ra pa �na ra jä�i bi de̱ndgi, pe bi<br />

�be̱kagi, nge�ä dá pakua ra �ñu. En una<br />

ocasión me siguió una persona, pero me<br />

perdió porque me desvié <strong>del</strong> camino.<br />

Sinón. pani<br />

pala (pǎla) s pala<br />

pamhyä (pǎmhyä) vi reñir, altercar,<br />

discutir Mä ko ha ra hmunts�i mi pamhyä<br />

ko man�a. Mi cuñado estaba riñendo con<br />

otro allá, en la junta. Variante pahñä<br />

Sinón. ñähni<br />

pamngo̱ (pámngo̱) s carnicería, expendio<br />

de carne Dí pe̱�tsi �na ra pamngo̱ ha ra<br />

merkado. Tengo un expendio de carne en<br />

el mercado. Variante �bamngo̱ Véase pa,<br />

ngo̱<br />

pamngo̱ (pámngo̱) vi vender carne Tanga<br />

ra ngo̱; xa �ñekua ra däme pamngo̱.<br />

Compra carne; ahí viene el hombre que la<br />

vende. Variante pango̱ Pret. dá mpamngo̱<br />

Véase ngo̱<br />

pa�mbi (pá�mbi) vt pegar, cuerear Nu�ä ra<br />

nänä otho rá huekate pa rá bätsi, ¡xi<br />

pa�mbi! Esa mamá no tiene compasión de<br />

su hijo, ¡como lo cuerea! Pret. bi ma�mbi<br />

Act. indet. �ba�mbi Sinón. fe̱t�i, hu̱st�ui<br />

pa�mi (pá�mi) vt 1. calentar, aplicar<br />

fomentos (con un pedazo de la penca de<br />

maguey o una parte de una cebolla o un<br />

pedazo de tela; todos estos asados o<br />

calentados) Ri ua gí enä xá ñ�u̱, mäthoni<br />

gi pa�mi ko ra thäx�uada pa dä hñäki. El<br />

pie que dices que te duele es necesario que<br />

lo calientes con un pedazo de maguey asado<br />

para que se alivie.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!