12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

343 HÑÄHÑU — ESPAÑOL thu̱kañ�i<br />

thuhme�e̱nxe̱ (thuhme�ě̱nxe̱) s pan de<br />

ángel (para criatura fallecida) Ra<br />

thuhme�e̱nxe̱ ge�ä �na ra tsant�i ko �na ra<br />

o�tsi mädetho ha tu ra the̱ngado�tfi. El<br />

pan de ángel es redondo con un agujero en<br />

medio y tiene grageas. Véase thuhme, e̱nxe̱<br />

thuhni (thúhni) s banco (para sentarse) Ya<br />

thuhni bí thoki ha ra t�o̱ho̱, pe̱�tsi hñu yá<br />

ua. Los bancos hechos en el cerro son<br />

trípodes.<br />

thuhu (thúhu) s canción Mände dá o̱de<br />

�na ra thuhu, konge�ä xi bi hñumämu̱i.<br />

Ayer escuché una canción y con eso me<br />

alegré. Véase tuhu<br />

thuhu (thǔhu) s hambre Ra thuhu ri du<br />

rá ts�e̱di ra ndo�yo. El hambre debilita el<br />

cuerpo.<br />

thuhu (thǔhu) s nombre Rá thuhu nuni<br />

ra jä�i, ra Hose. El nombre de aquella<br />

persona es José. Sinón. hu<br />

rá bänte ri thuhu por amor<br />

thui (thui) vt afilar Dí thui ra juai pa ga<br />

ho �na ra t�äxi. Estoy afilando el cuchillo<br />

para matar un chivo. Pret. bi dui Act. indet.<br />

thui<br />

dui s afilador<br />

nthui s esmeril u otra cosa para afilar<br />

thuki (thuki) vt 1. limpiar Ra �be̱go<br />

thuki ya ku̱�tsi mähyats�i ha rá ngu rá<br />

hmu�chu. La sirvienta está limpiando las<br />

ventanas de la casa de su patrona.<br />

2. borrar Thuki ra nt�ohnä xithe̱ ko ra<br />

put�i. Borra el pizarrón con el borrador.<br />

Sinón. xu̱ki<br />

thuksei (thúksei) s pulque comprado al<br />

mayoreo, pulque rescatado Ra sei dí pa,<br />

hinga mä ue̱nda se̱he̱; ra thuksei. El<br />

pulque que vendo no es de mi propiedad, es<br />

pulque rescatado. Variante nthuksei Véase<br />

tuki, sei<br />

thukza (thúkzǎ) s leña comprada, leña<br />

rescatada Dí pe̱�tsi ts�u̱ ra thukza. Tengo<br />

un poco de leña comprada.<br />

Sinón. thangaza Véase tuki, za<br />

thumi (thúmi) vi sumir Xá nk�atho ra<br />

huähi, di thumi yá ua ya fani. Se sumen<br />

las patas de los caballos; todavía está<br />

mojada la milpa. Sinón. ku̱i Véase thumi<br />

thumngo̱ (thumngo̱) s barbacoa, carne<br />

horneada en la tierra Ra thumngo̱ ga de̱ti<br />

män�a xá ku̱hi ke nu�ä ga t�äxi. La<br />

barbacoa de borrega es más sabrosa que la<br />

de chivo. Véase hu, ngo̱<br />

thu�mbi [Act. indet. de hu�mbi] llamar<br />

thunt�yo (thunt�yo) s escobetilla (para<br />

limpiar comal) Ra thunt�yo xa thoki ga<br />

�bahi. La escobetilla <strong>del</strong> comal está hecha<br />

de palma. Variante nthunt�yo<br />

Sinón. njokdo�yo Véase thuki, do�yo<br />

thu�ni (thú�ni) s gallina horneada Hñu ya<br />

mpantshme ga thu�ni, di mui<br />

�re̱t�amäku̱t�a be̱xo. Tres tacos de gallina<br />

horneada valen quince pesos. Véase hu, o̱ni<br />

thupi [Act. indet. de tupi] deber (a alguien)<br />

thuti [Act. indet. de tuti] echar la carga a<br />

otro<br />

thuts�i (thuts�i) vt levantar, alzar (líquido o<br />

semilíquido) Dí thuts�i rá fo�ni ra o̱ni bi<br />

zokua, nge�ä xi ra nxä. Estoy levantando<br />

el excremento que la gallina dejó aquí,<br />

porque apesta mucho. Pret. bi duts�i Act.<br />

indet. thuts�i<br />

thuts�i [Act. indet. de huts�i] poner (cargo)<br />

thuts�i [Act. indet. de tuts�i] llevar cargado<br />

thuxfani (thúxfǎni) s 1. montura <strong>del</strong><br />

caballo<br />

2. caballo de silla Ga hmi�i mä thuxfani<br />

gi to̱ge. Te presto mi caballo de silla para<br />

que lo montes. Véase nthuts�i, fani<br />

fani ga nthuts�i caballo de silla<br />

thux�yo (thúx�yo) s cobija Mä ga tai �na<br />

mä thux�yo, ya xa �ñepu̱ ya tse̱. Me voy a<br />

comprar una cobija, porque ya viene el frío.<br />

Sinón. däx�yo Véase xi�yo<br />

thu�ye̱ (thu�ye̱) s rebozo Sinón. bayo,<br />

ze̱njua<br />

thu�ti (thú�ti) 1. [participio de tu�ti]<br />

amarrado Ku̱i ra dotfi ha ra �ro̱zä thu�ti.<br />

Saca el azúcar <strong>del</strong> costal que está amarrado.<br />

2. s manojo Dí ne �na thu�ti ra landro<br />

ga be̱xo. Quiero un manojo de cilantro de<br />

a peso. Variante nthu�ti Sinón. 1: thät�i;<br />

2: tu�ti Véase tu�ti<br />

nthu�ti s hilo para atar algo<br />

thu�tyä [Variante de nthuthyä] listón, cinta<br />

de tela para amarrar el cabello<br />

thu�tsi (thú�tsi) s nudo Xi xá hñei ga xo�ti<br />

nuni ra thu�tsi. Está muy difícil soltar ese<br />

nudo. Sinón. ntho̱ke Véase tu�tsi<br />

thu̱kañ�i (thú̱káñ�i) s corte de chiles Véase<br />

tu̱ki, ñ�i

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!