12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

343 HÑÄHÑU — ESPAÑOL thu̱kañ�i<br />

thuhme�e̱nxe̱ (thuhme�ě̱nxe̱) s pan de<br />

ángel (para criatura fallecida) Ra<br />

thuhme�e̱nxe̱ ge�ä �na ra tsant�i ko �na ra<br />

o�tsi mädetho ha tu ra the̱ngado�tfi. El<br />

pan de ángel es redondo con un agujero en<br />

medio y tiene grageas. Véase thuhme, e̱nxe̱<br />

thuhni (thúhni) s banco (para sentarse) Ya<br />

thuhni bí thoki ha ra t�o̱ho̱, pe̱�tsi hñu yá<br />

ua. Los bancos hechos en el cerro son<br />

trípodes.<br />

thuhu (thúhu) s canción Mände dá o̱de<br />

�na ra thuhu, konge�ä xi bi hñumämu̱i.<br />

Ayer escuché una canción y con eso me<br />

alegré. Véase tuhu<br />

thuhu (thǔhu) s hambre Ra thuhu ri du<br />

rá ts�e̱di ra ndo�yo. El hambre debilita el<br />

cuerpo.<br />

thuhu (thǔhu) s nombre Rá thuhu nuni<br />

ra jä�i, ra Hose. El nombre de aquella<br />

persona es José. Sinón. hu<br />

rá bänte ri thuhu por amor<br />

thui (thui) vt afilar Dí thui ra juai pa ga<br />

ho �na ra t�äxi. Estoy afilando el cuchillo<br />

para matar un chivo. Pret. bi dui Act. indet.<br />

thui<br />

dui s afilador<br />

nthui s esmeril u otra cosa para afilar<br />

thuki (thuki) vt 1. limpiar Ra �be̱go<br />

thuki ya ku̱�tsi mähyats�i ha rá ngu rá<br />

hmu�chu. La sirvienta está limpiando las<br />

ventanas de la casa de su patrona.<br />

2. borrar Thuki ra nt�ohnä xithe̱ ko ra<br />

put�i. Borra el pizarrón con el borrador.<br />

Sinón. xu̱ki<br />

thuksei (thúksei) s pulque comprado al<br />

mayoreo, pulque rescatado Ra sei dí pa,<br />

hinga mä ue̱nda se̱he̱; ra thuksei. El<br />

pulque que vendo no es de mi propiedad, es<br />

pulque rescatado. Variante nthuksei Véase<br />

tuki, sei<br />

thukza (thúkzǎ) s leña comprada, leña<br />

rescatada Dí pe̱�tsi ts�u̱ ra thukza. Tengo<br />

un poco de leña comprada.<br />

Sinón. thangaza Véase tuki, za<br />

thumi (thúmi) vi sumir Xá nk�atho ra<br />

huähi, di thumi yá ua ya fani. Se sumen<br />

las patas de los caballos; todavía está<br />

mojada la milpa. Sinón. ku̱i Véase thumi<br />

thumngo̱ (thumngo̱) s barbacoa, carne<br />

horneada en la tierra Ra thumngo̱ ga de̱ti<br />

män�a xá ku̱hi ke nu�ä ga t�äxi. La<br />

barbacoa de borrega es más sabrosa que la<br />

de chivo. Véase hu, ngo̱<br />

thu�mbi [Act. indet. de hu�mbi] llamar<br />

thunt�yo (thunt�yo) s escobetilla (para<br />

limpiar comal) Ra thunt�yo xa thoki ga<br />

�bahi. La escobetilla <strong>del</strong> comal está hecha<br />

de palma. Variante nthunt�yo<br />

Sinón. njokdo�yo Véase thuki, do�yo<br />

thu�ni (thú�ni) s gallina horneada Hñu ya<br />

mpantshme ga thu�ni, di mui<br />

�re̱t�amäku̱t�a be̱xo. Tres tacos de gallina<br />

horneada valen quince pesos. Véase hu, o̱ni<br />

thupi [Act. indet. de tupi] deber (a alguien)<br />

thuti [Act. indet. de tuti] echar la carga a<br />

otro<br />

thuts�i (thuts�i) vt levantar, alzar (líquido o<br />

semilíquido) Dí thuts�i rá fo�ni ra o̱ni bi<br />

zokua, nge�ä xi ra nxä. Estoy levantando<br />

el excremento que la gallina dejó aquí,<br />

porque apesta mucho. Pret. bi duts�i Act.<br />

indet. thuts�i<br />

thuts�i [Act. indet. de huts�i] poner (cargo)<br />

thuts�i [Act. indet. de tuts�i] llevar cargado<br />

thuxfani (thúxfǎni) s 1. montura <strong>del</strong><br />

caballo<br />

2. caballo de silla Ga hmi�i mä thuxfani<br />

gi to̱ge. Te presto mi caballo de silla para<br />

que lo montes. Véase nthuts�i, fani<br />

fani ga nthuts�i caballo de silla<br />

thux�yo (thúx�yo) s cobija Mä ga tai �na<br />

mä thux�yo, ya xa �ñepu̱ ya tse̱. Me voy a<br />

comprar una cobija, porque ya viene el frío.<br />

Sinón. däx�yo Véase xi�yo<br />

thu�ye̱ (thu�ye̱) s rebozo Sinón. bayo,<br />

ze̱njua<br />

thu�ti (thú�ti) 1. [participio de tu�ti]<br />

amarrado Ku̱i ra dotfi ha ra �ro̱zä thu�ti.<br />

Saca el azúcar <strong>del</strong> costal que está amarrado.<br />

2. s manojo Dí ne �na thu�ti ra landro<br />

ga be̱xo. Quiero un manojo de cilantro de<br />

a peso. Variante nthu�ti Sinón. 1: thät�i;<br />

2: tu�ti Véase tu�ti<br />

nthu�ti s hilo para atar algo<br />

thu�tyä [Variante de nthuthyä] listón, cinta<br />

de tela para amarrar el cabello<br />

thu�tsi (thú�tsi) s nudo Xi xá hñei ga xo�ti<br />

nuni ra thu�tsi. Está muy difícil soltar ese<br />

nudo. Sinón. ntho̱ke Véase tu�tsi<br />

thu̱kañ�i (thú̱káñ�i) s corte de chiles Véase<br />

tu̱ki, ñ�i

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!