12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

thu̱�mi HÑÄHÑU — ESPAÑOL 344<br />

thu̱�mi (thú̱�mi) vi gemir, llorar ¿Te�be̱ gí<br />

thu̱�mi? ¿Hänge ndí xi�aga, ge hiri<br />

ñ�ep�a�i nu�ä ra däme huts�a �mu̱i? ¿Para<br />

qué gimes? ¿Acaso no te había yo advertido<br />

que ese hombre que te da mala vida no te<br />

convenía? Sinón. xondi<br />

thu̱m�i (thú̱m�i) s pizca de chile, cosecha<br />

de chile Mä dada xa ma ra thu̱m�i. Mi<br />

papá fue a la pizca de chiles.<br />

Sinón. thu̱kañ�i Véase tu̱ki, ñ�i<br />

thu̱�mxi (thú̱�mxi) s moqueo Ra bätsi<br />

tsu̱di ra thu̱�mxi, nge�ä bi �yo ha ra hyadi<br />

mände. El niño tiene moqueo porque<br />

anduvo en el sol ayer. Véase �baxi<br />

thu̱�mxi (thú̱�mxi) s hachón (tipo de cacto)<br />

Mä�me̱t�o ya jä�i mi ja yá za ra thu̱�mxi pa<br />

mi ko�mi yá jä�tsi. Antes las personas<br />

utilizaban los palos secos <strong>del</strong> hachón para<br />

techar sus chozas.<br />

thu̱ndehe (thú̱nděhe) s agua hervida Véase<br />

thu̱ni, dehe<br />

thu̱ni (thu̱ni) vt 1. tocar, palpar Ogi hopi<br />

ra bätsi thu̱ni nu�ä ra mex�ye̱, hänge xá<br />

nts�o�ä. No le permitas al niño que toque a<br />

ese guau; eso es peligroso.<br />

2. manosear Ra danga�ixi thu̱ni ya ixi,<br />

ua xa dä xá ñho ua hinä. El comprador<br />

de durazno manosea los duraznos para ver<br />

si ya están bien maduros o no.<br />

3. tentar T�enä ge ra ts�ondähi thu̱ni<br />

nu�u̱ ya thuhme �bo̱�tsuabi ya hank�ei.<br />

Dicen que el demonio tienta esos panes<br />

que le ponen a los difuntos. Pret. bi du̱ni<br />

Act. indet. thu̱ni Sinón. 1: that�i, mihi; 2:<br />

dont�i; 3: konts�i, tets�e<br />

thu̱ni (thú̱ni) vt hervir Gi thu̱ni ra mem�i;<br />

nu�bu̱ hinä, dä ixki. ¡Hierve el mole!; si<br />

no, se agria. Sinón. sani<br />

thu̱nxi s biznaga Variante tu̱mxi<br />

Sinón. däxpe<br />

thu̱tmädo (thú̱tmädo) s huevo frito Véase<br />

thu̱t�i, mädo<br />

thu̱t�ango̱ (thú̱t�ángo̱) s carne frita Véase<br />

thu̱t�i, ngo̱<br />

thu̱t�añ�i (thú̱t�áñ�i) s salsa frita Xi xá ku̱hi<br />

ra thu̱t�añ�i gá hoki. Está muy sabrosa la<br />

salsa frita que hiciste. Sinón. tsängañ�i<br />

Véase thu̱t�i, ñ�i<br />

thu̱t�i (thú̱t�i) vt 1. freír Gi thu̱t�i ra ju̱ ko<br />

ra nde̱ga, t�ixu. Fríes los frijoles con<br />

manteca, hija.<br />

2. contar (fig.) Gí o̱de nu�ä dí mäñhe; o<br />

xki mä gi �yo, gi thu̱t�i nu�ä gí o̱de.<br />

Estás escuchando lo que estamos diciendo;<br />

no vayas a andar contando lo que<br />

escuchas. Sinón. 1: tsäni; 2: pede, mä<br />

nthu̱t�i s manteca<br />

thu̱ts�i (thǔ̱ts�i) vt 1. gorgotear Ra bätsi,<br />

nu�bu̱ di nxaha, di ho dä thu̱ts�i ra dehe<br />

ko rá ne. Cuando se baña el niño le gusta<br />

gorgotear el agua con la boca.<br />

2. burbujear Ko rá xiñu di thu̱ts�i ra<br />

dehe ra ts�u̱di nu�bu̱ di ñuni. Con su<br />

nariz burbujea el agua el puerco cuando<br />

está comiendo.<br />

thu̱xi (thǔ̱xi) s chiflido Ga thu̱xi di nzofo<br />

ya bäsjä�i. A chiflidos se hablan los<br />

jóvenes. Véase hu̱xi<br />

thu̱za (thǔ̱za) s flauta Ra thu̱za ga xithi,<br />

xi ts�amähotho. La flauta de carrizo es<br />

muy bonita. Véase thu̱xi, za<br />

thu̱zu̱ (thǔ̱zu̱) s deposición, diarrea Ra<br />

bätsi di umba ra thu̱zu̱. Al niño le dan<br />

deposiciones. Sinón. fagi, �rihi<br />

TS<br />

tsa (tsa) s vergüenza Hindí ne ga �be̱ mä<br />

tsa. No quiero perder la vergüenza.<br />

tsa (tsa) vi poder Ra da�thi, ya tsa dä �ño<br />

ts�u̱. El enfermo ya puede caminar un<br />

poco. Pret. bi za<br />

dä za está bien, se puede<br />

tsa (tsa) vt 1. comer Mä ga tsa �na ra<br />

mänxa �mat�i. Voy a comer un elote<br />

sancochado.<br />

2. morder (alimento) Nda Xuua tsa �na ra<br />

ñ�i pa dä thogi ra sei. Don Juan muerde<br />

un chile para pasar el pulque.<br />

3. morder (persona o animal) Ra tsat�yo<br />

tsa �na ra ts�u̱di �yoni. El perro está<br />

mordiendo a un puerco que anda ahí.<br />

Pret. bi za Act. indet. ts�a Sinón. 1: tsi,<br />

tso�tsi; 2: tsoki; 3: yat�i, tu̱ni<br />

tsa�ni vi comer gallina<br />

zate s uno que muerde; león

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!