12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

237 HÑÄHÑU — ESPAÑOL nt�atsahñuni<br />

nt�agi (nt�ági) s 1. sepulcro Ya bi zo̱ Mpa<br />

Hu̱ste, ndunthi ya jä�i mä dä zogi ya do̱ni<br />

ha ya nt�agi. Ya llegó el Día de los<br />

Muertos; mucha gente va a dejar flores en<br />

los sepulcros.<br />

2. entierro T�enä ge ja ya nt�agi ga bojä,<br />

pe xá nts�uni pa to�o dä gu̱i, nge�ä dä<br />

gu̱nts�i rá hñä ha dä hñeni ha dä du.<br />

Dicen que hay entierros de dinero; pero es<br />

peligroso para el que lo saca, porque<br />

respira el gas y se enferma y se muere.<br />

3. camposanto �Bu̱ �na ra nt�agi ja mä dä<br />

�ra�yo, t�enä ge ra mu̱di ra hu̱ste, dä<br />

t�agi mä�mai pa dä �ma ra du. Si un<br />

camposanto se va a estrenar, dicen que el<br />

primer muerto, tienen que sepultarlo<br />

parado para que cese la muerte. Sinón. 3:<br />

ngunt�yo, �me̱tsando�yo, handu, pantio<br />

Véase agi<br />

nt�ai (nt�ai) s sacador (de líquido; utensilio)<br />

Stá o̱t�e mä nt�ai ga sei �na ra ximo. He<br />

hecho mi sacador de pulque de una jícara.<br />

Véase ai<br />

nt�aidehe utensilio para sacar agua<br />

nt�akäte s espionaje Véase akäte<br />

nt�akhñuni (nt�ákhñúni) s sacador de<br />

comida (como cuchara u otra cosa) Ra<br />

nt�akhñuni ge�ä �na ra dänga nt�atsi. El<br />

sacador de comida es una cuchara grande.<br />

Véase nt�atsi, hñuni, aki<br />

nt�aki (nt�áki) 1. s porción (de comida o<br />

bebida) Ri nt�aki ga ñogi ts�ä dí �uek�ahe,<br />

nubye̱ hinstá �uekhe. Tu porción de<br />

pulque fuerte que siempre apartamos, ahora<br />

no lo hemos hecho.<br />

2. [participio de aki] servido Ya manza<br />

ga hñuni ya nt�aki, dä hñudi ya jä�i.<br />

Los platos de comida están servidos. Que<br />

se sienten las personas. Véase aki<br />

nt�aksei (nt�áksei) s sacador de pulque<br />

(utensilio) Ra nt�aksei xä bost�i ko ra sei,<br />

xá ñho gi xu̱ki. El sacador de pulque está<br />

chorreado de pulque. Sería bueno que lo<br />

laves. Véase sei, aki<br />

nt�amäñ�u̱ (nt�ámä́ñ�u̱, nt�amä́ñ�u̱) s<br />

petición de maldición, deseo de una<br />

desgracia Ra Xuua bi xipa ra Beto �na ra<br />

nt�amäñ�u̱, ge xähmä di mpu̱nts�i mä�ñu<br />

ko ra bo̱jä. Juan dijo a Roberto que le<br />

deseaba una desgracia, que a ver si se<br />

volteaba con su camión en el camino.<br />

Véase adi, ñ�u̱<br />

nt�amxa (nt�ámxa) s 1. pedida de misa Dá<br />

ma ha ra nijä ra nt�amxa ga animä. Fui al<br />

templo a pedir misa de difunto.<br />

2. misa pedida Tat�a je̱ya ja ra nt�amxa<br />

ga njäpximo. Cada año hay misa pedida<br />

para la bendición de jícaras.<br />

Variante nt�amixa Véase adi, mixa<br />

nt�a�mi (nt�a�mi) s erosión (que ocasiona el<br />

agua) Véase a�mi<br />

nt�ani (nt�ǎni) s actividad de servir algo<br />

Véase ani<br />

nt�ani (nt�áni) s 1. pregunta Ya stá o̱t�a ra<br />

nt�ani habu̱raza, ha hinto �raka rá noya<br />

mä �me̱di. Ya he hecho preguntas por<br />

dondequiera, y nadie me da razón de mi<br />

pérdida.<br />

2. investigación Ja ra nt�ani de nu�u̱ ya<br />

jä�i jo�o, ha dä fädi, �nä. Hay<br />

investigaciones acerca de esas personas<br />

que no están; dicen que al fin han de saber<br />

dónde están. Sinón. �ñani Véase ani<br />

nt�astithä maíz blanco Véase nt�axi<br />

Nt�asto (Nt�ǎsto) 1. La Blanca (barrio de<br />

Santiago de Anaya) Ya mengu Nt�asto ya<br />

bi hyokise̱ ya ngunsadi. Los de La Blanca<br />

ya hicieron su propia escuela ellos mismos.<br />

2. Taxadhó (barrio de Ixmiquilpan) Di<br />

gehni Nt�asto ja �na ra ngujua �ne �ra ya<br />

ngu�ni. Allá en Taxadhó hay una granja<br />

de conejos y unas granjas de gallinas.<br />

nt�ast�ei s cuchararón de atole Véase<br />

nt�ats�i, t�ei<br />

Nt�ast�o̱ho̱ (Nt�ǎst�o̱ho̱) Cerro Blanco (barrio<br />

de Ixmiquilpan) De gehni Nt�ast�o̱ho̱ nu�u̱<br />

ya jä�i pe̱�tsi ya �bot�i dega mu̱nthe, ge�u̱<br />

di nxofo. Allá, en Cerro Blanco, las<br />

personas que tienen siembras en las<br />

barrancas son las que cosechan.<br />

nt�athä (varinate de nt�a�thä) desvelada<br />

nt�athe (nt�áthe) 1. s utensilio para sacar<br />

agua (cubeta o pocillo, taza) �Nada ra<br />

nt�athe dí hñähe pa gatho ya �yai. Un<br />

solo sacador de agua traemos para todos los<br />

aguadores.<br />

2. zambullida Nuga hints�u̱ dí tse̱ti nsi<br />

ga joxa mä hñä pa ra nt�athe. Yo no<br />

aguanto mucho sin respirar en la<br />

zambullida. Sinón. 1: nt�aidehe; 2:<br />

nku̱nthe Véase nt�ai, dehe<br />

nt�atsahñuni (nt�átsáhñúni) s cuchara para<br />

servir la comida Bi dehma mä

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!