12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

395 HÑÄHÑU — ESPAÑOL �yo̱t�a�bo̱ts�e<br />

rostro seco y desfigurado. Variante �yothmi<br />

Véase �yot�i, hmi<br />

�yot�akäm�yo (�yót�ákä́m�yo) s cardón seco<br />

Véase �yot�i, käm�yo<br />

�yot�anundju̱ (�yót�ánǔndjǔ̱) s arveja seca<br />

Variante �yot�anunju̱ Véase �yot�i, nundju̱<br />

�yot�añ�i (�yót�áñ�i) s chile seco Véase<br />

�yot�i, ñ�i<br />

�yot�athuhme (�yót�áthuhme) s pan duro,<br />

pan seco Véase �yot�i, thuhme<br />

�yot�i [Forma secundaria de ot�i] secarse Ya<br />

hinxa nk�ant�i ra t�e̱i, ya gatho bi �yot�i.<br />

Ya no está verde el pasto; ya todo se secó.<br />

�yot�i (�yot�i) adj seco<br />

�yot�abo s quiote seco<br />

�yothme s tortilla seca<br />

�yothä (�yothä) s olote Hyoni ra nthäthä<br />

xä nthoki ga �yothä. Busca la<br />

desgranadora hecha de olotes. Véase de̱thä<br />

�yothme (�yóthme) s tortilla seca Véase<br />

�yot�i, hme<br />

�yots�i [Forma secundaria de ots�i] apoyarse<br />

sobre algo<br />

�yots�i (�yots�i) vi 1. orearse Ya bi �yots�i<br />

ya ngo̱ nt�ini, ya xá ñho dä �be̱�tsi. Ya se<br />

oreó la carne que está extendida; ya se<br />

puede guardar.<br />

2. resecarse Ya bi �yots�i mä ne ko ra<br />

nduthe. Ya se me resecó la boca por la<br />

sed. Véase �yot�i<br />

�youa (�yǒua) s peatón Véase �yo, ua<br />

�youa (�yóua) vi 1. andar a pie Mä bätsi,<br />

bi zu̱ ra nde pa dä ma ra �be̱fi; ha �youa,<br />

nge�ä ra nhatäbo̱jä xa ts�oki. A mi hijo se<br />

le hizo tarde para irse a trabajar y anda a pie<br />

porque su bicicleta se descompuso.<br />

2. caminar descalzo Pret. dá �ñoua Véase<br />

�yo, ua<br />

�yoxju̱ni (�yoxjǔ̱ni) s tortilla seca (<strong>del</strong><br />

frente) T�ixu, nuni ri hme ra �yoxju̱ni, gi<br />

umba ra tsat�yo. Hija, aquella tortilla que<br />

se secó se la das al perro. Variante �ñoxju̱ni<br />

�yoxudi [Variante de �yomxudi] madrugador<br />

�yoxui (�yǒxui) s nocturno Véase �yo, xui<br />

�yo�thä (�yǒ�thä) 1. s sonámbulo T�enä ge<br />

�ra ya jä�i ya �yo�thä, ha ni ts�u̱ beni �bu̱<br />

xä �ñoxui. Dicen que algunas personas<br />

sonámbulas ni siquiera recuerdan que<br />

caminaron dormidas.<br />

2. vi levantarse de la cama en el sueño<br />

Variante �yom�ähä Véase �yo, ähä<br />

�yo̱ (�yó̱) s murmurador<br />

�yo̱ (�yó̱) vi 1. sorprenderse Dí �yo̱ nu�ä ra<br />

jä�i mi �bu̱i xá ñho, ha nubya xa hats�i xa<br />

du. Me sorprende pensar que esa persona<br />

que estaba bien, ahora ha amanecido<br />

muerta.<br />

2. admirarse Dí �yo̱ ge ha nuua ha ya<br />

hai ga xido dä hohmä ya obxi. Me<br />

admiro que en estas tierras con tepetate se<br />

produzca la uva.<br />

3. maravillarse Dí �yo̱ ge nu�ä ra �ño̱ho̱,<br />

xa patä rá �mu̱i. Me maravillo de ver que<br />

ese hombre haya cambiado su forma de<br />

vida.<br />

�yo̱de (�yo̱de) s persona obediente Véase<br />

o̱de<br />

�yo̱kahmi (�yó̱káhmi) s cara <strong>del</strong>gada Véase<br />

�yo̱ke, hmi<br />

�yo̱ke (�yó̱ke) vi a<strong>del</strong>gazar Ya mbo�ni bi<br />

�yo̱ke, koñ�ä otho te dä zi. Los animales<br />

a<strong>del</strong>gazaron porque no tienen que comer.<br />

Sinón. no̱xke<br />

�yo̱khme (�yó̱khme) s tortilla seca, tortilla<br />

tiesa Mä ga ñuñhu̱ mäske ko ya �yo̱khme,<br />

nge�ä ya pahme otho. Vamos a comer<br />

aunque sea tortillas secas, porque no hay<br />

tortillas calientes. Véase �yo̱ke, hme<br />

�yo̱ni [Forma secundaria de o̱ni] parir; vaciar<br />

�yo̱tazofo (�yo̱tazofo) s el que obedece al<br />

hablársele Véase �yo̱te, zofo<br />

�yo̱tbuhla (�yó̱tbǔhla) s persona burlista,<br />

persona burlona Variante �yo̱t�abuhla<br />

Véase o̱t�e<br />

�yo̱te (�yo̱te) s 1. obediente Xi dí johya ko<br />

mä t�u̱, xi nts�e̱ ra �yo̱te. Me da mucho<br />

gusto que mi hijo sea muy obediente.<br />

2. mal agüero Sinón. �yo̱de Véase o̱de, -te<br />

�yo̱te [Forma secundaria de o̱te] obedecer Ra<br />

Zidada Hñesukristo bi �yo̱te rá Dada, ge�ä<br />

�na ra nt�udi pa gekju̱. El Señor Jesucristo<br />

obedeció al Padre, eso fue un ejemplo para<br />

nosotros.<br />

�yo̱t�a�bo̱ts�e (�yo̱t�á�bo̱ts�e) s 1. fabricante<br />

de canastas Ri mani Mäxei �bu̱i ndunthi<br />

ya �yo̱t�a�bo̱ts�e. Por Tasquillo hay muchos<br />

fabricantes de canastas.<br />

2. canastero (que los vende) Ya<br />

�yo̱t�a�bo̱ts�e, xi pa xá mädi ya �bo̱ts�e.<br />

Los canasteros venden muy caro las<br />

canastas. Sinón. hyoka�bo̱ts�e,<br />

hyok�bo̱ts�e Véase o̱t�e, �bo̱ts�e

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!