12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

199 HÑÄHÑU — ESPAÑOL n<br />

m�otho (m�otho) s miles, número muy<br />

grande Véase m�o, -tho<br />

�mo̱e (�mo̱e) s ofrenda (para el difunto) Ra<br />

�mo̱e dá hu�tsuabi ndu mä xita mäje̱ya:<br />

ya thengo̱, ra sei, ra hñuni. La ofrenda<br />

que le puse a mi difunto bisabuelo el año<br />

pasado fue tamales, pulque y comida.<br />

�bo̱hñä s ofrenda (promesa)<br />

�mo̱gu (�mǒ̱gu) s orejas colgadas Véase gu<br />

�mo̱�mi (�mó̱�mi) vi 1. hacerse cóncavo<br />

Mädetho de rá njo�mi ra ngu bi �mo̱�mi.<br />

El techo de la casa se hizo cóncavo en<br />

medio.<br />

2. pandearse Ha ra hyadi di �mo̱�mi ya<br />

xithe̱. Las tablas se pandean con el sol.<br />

Sinón. 1: �bo̱t�e<br />

�mo̱ni (�mǒ̱ni) 1. [Forma secundaria de �bo̱ni]<br />

tenderse<br />

2. aplacarse Mä ntsu̱�be bi �mo̱ni ko ra<br />

ts�u̱�tuí. Mi enemigo se aplacó con la<br />

justicia.<br />

3. vencerse Yá �ye ya �bai ga ixi xä<br />

�mo̱ni ko ya hñu̱ yá ixi. Los brazos de las<br />

matas de durazno se han vencido por el<br />

peso de los duraznos. Sinón. 1 y 2:<br />

ndo�mi; 3: me̱ngi Véase �bo̱ni<br />

�mo̱täkudu (�mó̱tákǔdu) s hilacho<br />

remendado Véase po̱�te, kudu<br />

�mo̱�te (�mó̱�te) s 1. remiendo Mä juit�ua<br />

ya pe̱�tsi hñu ya �mo̱�te. Mi pantalón tiene<br />

tres remiendos.<br />

2. parche Dá tamba �na ra �mo̱�te mä<br />

hna�tabo̱jä. Compré un parche para mi<br />

bicicleta. Variante �mo̱te<br />

�muhu (�múhu) s 1. león T�ena ge ra<br />

�muhu di nt�o̱de dende yabu̱ ha brä ehe.<br />

Dicen que el león se escucha desde lejos<br />

cuando viene.<br />

2. lobo T�ena ge ra �muhu hingi tsa ra<br />

�ño̱ho̱. Dicen que el lobo no se come al<br />

hombre. Sinón. 1: zate<br />

�mu̱ (�mú̱) adv 1. pues ―Maha tai, Lio.<br />

―To̱�mi �mu̱, Xuua, ga maha. ―Vámonos<br />

al centro, Ismael. ―Espérate, pues, Juan, y<br />

nos vamos.<br />

2. entonces T�enä bi du tio Finu ¿ha xi<br />

hä �mu̱? Dicen que se murió tío Delfino,<br />

¿será cierto entonces?<br />

�mu̱hmi (�mú̱hmi) s 1. mazo de majar<br />

palma Tsabigi ko ra �mu̱hmi, nge�ä xi xä<br />

hñu̱. Me canso con el mazo de majar palma<br />

porque está muy pesado.<br />

2. majada de palma Xi dí mant�ä ra<br />

�mu̱hmi pa ga hoki ya xinthähi. Estoy<br />

atareado con la majada de palmas para<br />

hacer sudaderos. Véase pu̱ni, �bahi<br />

�mu̱i [Forma secundaria de �bu̱i] nacer<br />

�mu̱i (�mu̱i) s 1. vida Dí �bu̱i �na ra �mu̱i<br />

xá hño ko mä däme. Con mi esposo vivo<br />

una vida muy buena.<br />

2. hogar, casa Nubye̱ hä dí pe̱�tsi �na ra<br />

hoga �mu̱i. Ahora sí tengo un buen hogar.<br />

3. vivienda Nuga dí �bu̱i habu̱ ja yá<br />

dänga �mu̱i mä dada. Yo vivo donde<br />

están las viviendas de mis padres.<br />

4. generación, filiación de padre al hijo<br />

5. costumbres Ra mu̱di hin ndí pähmä<br />

yá �mu̱i ya jä�i, pe nubye̱ ya dá pätuí.<br />

Al principio no sabía las costumbres de las<br />

personas, pero ahora ya las sé. Sinón. 2 y<br />

3: ngu<br />

�mu̱ni (�mu̱ni) s 1. espolón Ra �mu̱ni ra<br />

o̱ni ngu ra ndo�yo. El espolón de la gallina<br />

es como un hueso.<br />

2. martillo Ra gädo himbá hä rá �mu̱ni.<br />

El albañil no trajo su martillo.<br />

3. mazo ¿Ha hinxka handi ra �mu̱ni dí<br />

honi? ¿Qué, no has visto el mazo que<br />

ando buscando? Véase pu̱ni<br />

�mu̱nxi (�mú̱nxi) s mazo (para machacar las<br />

pencas de maguey) Stá hoka �na ra �mu̱nxi,<br />

pa ga pu̱nga ya �ye̱�ta. He hecho un mazo<br />

para machacar las pencas de maguey.<br />

N<br />

N- pref Se encuentra con frecuencia en los<br />

nombres de lugar, por ejemplo: Ngosthi<br />

Portezuelo, Nzi�batha Meztitlán,<br />

Nt�ast�o̱ho̱ Cerro Blanco. Véase Ma-<br />

n afijo Colocado entre raíces, la nasal indica la<br />

unión de ambas en una palabra compuesta.<br />

Variantes -n-, -ñ-, -m- Ejemplos: manza<br />

palo largo; yoñhai tierra seca; hñumngo̱<br />

el que hace barbacoa.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!