12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

hñen�o̱ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 100<br />

nu�ä dä nju̱ts�i ge�ä xä zi ra ndähi. Los<br />

huevos que eché en el agua se zangolotean<br />

nada más; los que flotan son los que han<br />

chupado el aire.<br />

hñen�o̱ni (hñen�ǒ̱ni) s 1. gallina enferma<br />

�Na ra hñen�o̱ni xä du mänxui ha ra ähä.<br />

Una gallina enferma se murió anoche en<br />

donde dormía.<br />

2. enfermedad de gallinas Ra hñen�o̱ni bi<br />

dege mä o̱ni, bi hyo. La enfermedad de<br />

gallinas mató todas mis gallinas.<br />

Sinón. ndun�i Véase hñeni, o̱ni<br />

hñestä (hñéstä̌) s persona de cabello<br />

tupido Nuni ra metsi, ra hñestä. Aquel<br />

muchacho es de cabello tupido. Véase stä<br />

hñetitho (hñětitho) vi, s ser difícil, ser<br />

peligroso Nu�ä ri dumu̱i gi xikagi xá<br />

hñetitho. El problema que me cuentas es<br />

difícil. Véase hñei, -ti, -tho<br />

hñetitho [Forma secundaria de hetitho]<br />

mirar nada más<br />

hñet�i (hñet�i) s hilandero, hilador Xä<br />

mani �na ra hñet�i; het�i �na tu�ti ra<br />

santhe. Ahí va un hilandero hilando un<br />

manojo de ixtle. Véase het�i<br />

hñets�e (hñěts�e) vr 1. cubrirse Nu�i,<br />

hñets�e pa hindä fan�ä ya gin�ue. Tú<br />

cúbrete para que no se te acerquen las<br />

moscas.<br />

2. cobijarse �Na mä bätsi di hñets�e ga<br />

xui y nu män�a di nxaki. Uno de mis<br />

niños se cobija en la noche y el otro se<br />

descobija. Sinón. nko�mi Véase hets�e<br />

hñets�i (hñěts�i) 1. adj alto Ya to̱ndgu xá<br />

hñets�i. Son altas las casas de dos pisos.<br />

2. s altura Rá hñets�i mähets�i, ya<br />

m�otho ya t�e̱ni. La altura <strong>del</strong> cielo es de<br />

miles de metros. Véase hets�i<br />

hñets�i (hñéts�i) vi flotar Ra bota di po ra<br />

ndähi hingi ku̱i ha ra dehe; ho̱nse̱ di<br />

hñets�i. El cuero conteniendo aire no se<br />

hunde en el agua, nada más flota. T�enä ge<br />

nu�ä ra jä�i di jät�i ha ra dehe, ngäts�i di<br />

hñestho. Dicen que la persona que se<br />

ahoga en el agua, después nada más flota.<br />

Vocal nasal: hñëts�i<br />

hñe�te (hñě�te) adj ahogante, acre, picante<br />

(el olor <strong>del</strong> humo o <strong>del</strong> chile quemado) Xá<br />

hñe�te yá mfont�i ya ñ�i bí t�et�i. Está<br />

fuerte el olor de los chiles que están<br />

tostando. Ra �bifi xá hñet�e ha hinto tsa<br />

dä jots�i. El humo es ahogante y no deja<br />

respirar a nadie. Variante hñět�e Véase<br />

he�te, het�e<br />

hñe̱gi (hñé̱gi) adj apestoso, con olor a<br />

orina Rá nguñ�yo ya �yo, xá hñe̱gi. El<br />

corral <strong>del</strong> ganado menor está apestoso.<br />

Sinón. nts�o<br />

hñe̱ki (hñé̱ki) 1. vi segar Nuga dí hñe̱ki<br />

ko ra uadañä. Yo siego con la guadaña.<br />

2. s segador Véase he̱ki<br />

hñe̱kuí (hñe̱kuí) v rec 1. parecerse a, ser<br />

semejante a Ra Xuua di hñe̱kuí ko rá ku.<br />

Juan es parecido a su hermano.<br />

2. compararse con Iho, ogi hñe̱kuí ya<br />

dänga jä�i. Hijo, no te compares con las<br />

personas mayores. Sinón. 1: ngutho; 2:<br />

hñuxhui<br />

hñe̱ni (hñé̱ni) vi jadear Denda ha mä<br />

�be̱fi dá nest�ihi nge�ä �uäi, ha dá tso̱ho̱ dí<br />

ñhe̱ni. Desde mi trabajo corrí porque está<br />

lloviendo, y llegué jadeando. Sinón. tihñä<br />

hñe̱nthe (hñé̱nthe) s persona que surca,<br />

surcador Ra hñe̱nthe, himbi hogi yá the.<br />

Al surcador no le salieron bien los surcos.<br />

Sinón. hye̱nthe Véase he̱ni, the<br />

hñe̱ua (hñě̱ua) s pie desigual Rá hñe̱ua<br />

nuni ra jä�i to̱hni ha ra hai. El pie<br />

desigual de aquella persona pisa la tierra en<br />

punta. Variante hye̱ua Véase hye̱he̱, ua<br />

hñe̱�ti (hñé̱�ti) adj 1. picoso Ja �na ra<br />

�uada ya �ye̱x�uada xá ñ�u, pe ya dä ts�i<br />

ndunthi xá ñhe̱�ti. Hay un maguey de<br />

pencas dulces, pero cuando se come mucho<br />

es picoso.<br />

2. sabor desagradable Ra sei xä hñe̱�ti<br />

�bu̱ t�at�i ya de�ta�uada. El pulque es de<br />

sabor desagradable si es de magueyes<br />

tiernos.<br />

hñe̱�tsi (hñě̱�tsi) adj disparejo, desigual Xá<br />

hñe̱�tsi mä stä bá o̱t�e ra �ñäste. El<br />

peluquero dejó mi cabello disparejo.<br />

hñi (hñi) vr bañarse Véase hi<br />

Hñiliapa (Hñíliápa) Jiliapan (pueblo de<br />

Pacula) Po Hñiliapa ja ya at�i ga fosfora.<br />

Por Jiliapan hay minas de fósforo.<br />

Variante Njiliápa<br />

hñiñä (hñiñä) s la satisfacción, saciedad,<br />

hartadura (por comer) Véase niñä<br />

hñiti (hñiti) v rec bañarse el uno al otro<br />

Nuyu̱ yoho ya nxaha di hñiti. Aquellos

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!