12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ndo̱ HÑÄHÑU — ESPAÑOL 208<br />

ndo̱ (ndǒ̱) s 1. viejo Bi thogi �na ra ndo̱<br />

mi pa yoho ya fani. Pasó un viejo que<br />

vendía dos caballos.<br />

2. vejez ¡Xä�ä ra ndo̱! ¡Qué fuerte es<br />

todavía a pesar de su vejez! Sinón. 1: tiyo,<br />

tio, ndäxjua<br />

ndo̱�ba (ndo̱�ba) s pezón grande<br />

ndo̱dro (ndo̱dro) s toro grande<br />

ndo̱fri (ndo̱fri) s caballo grande<br />

ndo̱hñä (ndo̱hña) s suegro<br />

ndo̱mänxät�ä (ndo̱mä́nxä̌t�ä) s flor de<br />

garambullo Ya ndo̱mänxät�ä t�u̱�tsi ha ra<br />

tsasju̱, o dä �bant�i ko ya mädo �ne dä<br />

thu̱t�i. Las flores de garambullo se le echan<br />

a los frijoles molidos o se revuelven con<br />

huevo al freírlo. Sinón. do̱ni�bast�ä,<br />

ndo̱ni�baxt�ä Véase do̱ni, mänxät�ä<br />

ndo̱mbo (ndǒ̱mbo) s golumbo (reg.),<br />

gualumbo <strong>del</strong> quiote (capullos <strong>del</strong> quiote) Ya<br />

ndo̱mbo ga �uada ts�i ha �nehe nu�u̱ ga<br />

ts�u̱�ta. Los gualumbos de maguey son<br />

comestibles y también los de la lechuguilla.<br />

Véase do̱ni, bo<br />

ndo̱�hmi, do̱�hmi s gualumbo de<br />

palma, dátil de palma<br />

do̱niju�ta, ndo̱mbo ju�ta s gualumbo<br />

de sábila<br />

ndo̱mxi (ndo̱mxi) s gato grande Véase<br />

mixi<br />

ndo̱�mähuähi (ndó̱�mä́huä̌hi) s hortelano,<br />

milpero Véase to̱�mi, huähi<br />

ndo̱�mängu (ndó̱�mäńgǔ) s encargado de la<br />

casa Véase to̱�mi, ngu<br />

ndo̱�mfe (ndǒ̱�mfe) s flor de efés Ya<br />

ndo̱�mfe tsi ya ndämfri �ne ya �yo. Las<br />

reses y el ganado menor comen las flores <strong>del</strong><br />

efés. Sinón. uäñä Véase do̱ni, efe<br />

ndo̱�mi (ndó̱�mi) s 1. velorio<br />

2. casa Véase to̱�mi<br />

Ndo̱ni (Ndo̱ni) Juchitlán (ranchería de<br />

Tasquillo) Ndo̱ni kohi ngetuu̱ ra nsaha<br />

Nsindehe. Juchitlán está cerca <strong>del</strong><br />

balneario de Tzindejé.<br />

Ndo̱ni (Ndo̱ni) Xochitlán (pueblo de San<br />

Salvador) Ra hnini Ndo̱ni ya bí uäthe ko<br />

nu�ä ra �ra�yo �ñuthe bi zo̱ho̱. El pueblo<br />

de Xochitlán ya es de riego por el nuevo<br />

canal que llegó. Véase do̱ni<br />

ndo̱ni (ndo̱ni) s florecimiento Ya bi ua rá<br />

ndo̱ni ra do̱ni. Ya terminó el florecimiento<br />

de la planta.<br />

ndo̱st�ä (ndo̱st�ä) s nopal grande Véase<br />

xät�ä<br />

ndo̱te (ndo̱te) s grande<br />

ndo̱tfe (ndǒ̱tfe) s soguillero (de ganado<br />

menor o porcino, reg.: bolsitas de la misma piel<br />

que se penden en el pescuezo) Bi �mu̱i �na ra<br />

t�u̱chi ra ndo̱tfe; to̱ �nada ra thebe. Nació<br />

un chivito soguillero, que tiene una sola<br />

soguilla. Véase thebe<br />

ndo̱xjo (ndǒ̱xjo) s pantalón con tirante y<br />

pechera<br />

ndo̱�hmi s gualumbo de palma, dátil de<br />

palma Véase ndo̱mbo<br />

ndo̱�ta (ndo̱�ta) s maguey grande Véase<br />

�uada<br />

ndrá (ndrá) procl Indica la 1.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito, en otro sitio o aspecto progresivo.<br />

Nu�bu̱ ndí tsaya mä �be̱fi ndrá �bu̱i �ra ya<br />

pa ko mä dada. Cuando descansaba de mi<br />

trabajo, yo estaba unos días con mis padres.<br />

Bi zu̱kje �na ra bu̱nthi xi nts�e̱di mbrí<br />

�ñehe nge mähuifi habu̱ ndrá mahe. Nos<br />

alcanzó una tormenta de gran ímpetu que<br />

venía <strong>del</strong> norte a donde íbamos.<br />

ndrá (ndrá) procl Indica la 1.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito más el artículo singular. Pe̱�tsi<br />

�ret�amäku̱t�a nje̱ya ndrá xahnäte. Hace<br />

quince años yo era profesor. Véase dra<br />

ndrí (ndrí) procl Indica la 1.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito, aspecto progresivo. Mände ndrí<br />

�ño�be ra Xuua ha ra �be̱fi. Ayer andaba<br />

yo con Juan en su trabajo.<br />

ndu (ndu) adj difunto, finado Pe̱�tsi ya<br />

je̱ya ndu mä dada mi utkagi habu̱ mi k�a<br />

yá hyodi nu ya ya hai, ha nubye̱ hindí<br />

beni. Hace varios años que el difunto de mi<br />

padre me enseñó hasta donde llegaban los<br />

límites de estas tierras, y ahora no recuerdo.<br />

ndu vti traer una carga, llevar una carga<br />

(compl. indet.) Véase tu<br />

nduthä s cargador de maíz<br />

ndu (ndǔ) s carga (de bestia) Rá ndu ya<br />

rekua ya bi me̱ngi; �ba�mi pa ga<br />

hokuahu̱. Ya se le ladeó la carga a los<br />

burros páralos para arreglarla. Véase tu<br />

Sinón. �bats�i, �be̱ni<br />

ndubinu (ndǔbǐnu) s trajinante de<br />

aguardiente, cargador de aguardiente Ra<br />

ndubinu ja bi mengi mände, nubye̱ ata<br />

hñäto dä zo̱ho̱. El trajinante de<br />

aguardiente regresó apenas ayer, ahora no

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!