12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

281 HÑÄHÑU — ESPAÑOL �ñutate<br />

lleven a la cárcel porque no fuiste a la faena<br />

el domingo.<br />

�ñudi [Forma secundaria de udi] prender<br />

fuego (a leña, basura) Leya, �ñudi hmä ya<br />

za ment�ä dä zo̱ho̱ ra petroleo. Aurelia,<br />

prende la leña mientras llega el petróleo.<br />

�ñudo (�ñúdo) s calle empedrada, camino<br />

empedrado Ha ja ra tai Mäñ�uts�i gatho<br />

dega �ñudo. En donde está el tianguis de<br />

Actopan todos son caminos empedrados.<br />

Véase �ñu, do<br />

�ñufri camino de caballos Véase �ñu, fani<br />

�ñuji (�ñuji) s 1. vena (de sangre) �Bu̱�u̱ ya<br />

�be̱hñä di hñeni de ya �ñuji. Hay mujeres<br />

que están enfermas de las venas.<br />

2. venero de agua Habu̱ bi mända ya<br />

injiñero dä sei, bi thini �na dänga �ñuji<br />

ra dehe. En donde mandaron los<br />

ingenieros a escarbar encontraron un<br />

venero grande de agua. Sinón. 2: po̱the<br />

Véase �ñu, ji<br />

�ñujua (�ñújua) s camino de conejo Jani<br />

�na ra �ñujua; mä gä pe̱kuí ra nju̱. Allí<br />

está un camino de conejo; le voy a poner la<br />

trampa. Véase �ñu, �banjua<br />

�ñumñ�o (�ñúmñ�o) s camino de coyote Ya<br />

jä�i xä ma ra thonga �ñumñ�o, nge�ä xi tsi<br />

ya mbo�ni dega xui. Las gentes se fueron a<br />

buscar caminos de coyotes, porque se comen<br />

mucho el ganado en noche. Véase �ñu,<br />

miñ�yo<br />

�ñundri (�ñúndri) vi dar una ofrenda floral<br />

Mä ku mä dä �ñundri rixudi pa dä do̱ngi<br />

ra nijä. Mi hermano va a ofrendar flores<br />

mañana para que adornen la iglesia. Véase<br />

uni, do̱ni<br />

�ñundri (�ñúndri) vi regar flores Nu�i ¡xi gí<br />

nangi nihi gí �ñundri! Tú, ¡cómo<br />

madrugas para regar flores! Véase �ñuni,<br />

do̱ni<br />

�ñuni (�ñǔni) vi regar Mä huähi ya tuthe,<br />

mä gä �ñuni. Mi milpa ya está sedienta;<br />

voy a regarla.<br />

�ñunthe (�ñúnthe) 1. s regador Ra �ñunthe<br />

�yo ra nt�unthe ha ya hogä ndäpo. El<br />

regador anda regando el alfalfar.<br />

2. vi regar Ra �ñunthe di �ñunthe ha<br />

ra fu̱ts�i pa dä mot�i. El regador anda<br />

regando el barbecho para sembrarlo.<br />

Véase �ñuni, dehe<br />

nt�unthe s riego<br />

�ñunthi (�ñúnthi) s camino de hilar mecate<br />

Rá �ñunthi ra Chalo xi xá ñho pa dä thet�i<br />

�ra ya nthähi xá ma. El camino de hilar de<br />

Cesario sirve bien para hilar mecates muy<br />

largos. Véase �ñu, thet�i<br />

�ñunts�i (�ñúnts�i) 1. vi desenroscarse Ra<br />

k�eñä xä mpants�i, ya di �ñunts�i pa dä<br />

ma. La víbora que estaba enroscada ya se<br />

está desenroscando para irse.<br />

2. vt mover Nuni ra metsi hingi o̱de�ä<br />

dí �be̱�fu̱, ko ra hesto �ne �ñunts�i yá<br />

xi�nxi. Aquel joven no obedece lo que le<br />

mandamos; lo que hace es gestos y mueve<br />

los hombros.<br />

�ñupi [Forma secundaria de upi] incensar<br />

Jaua ra nju̱spi ko ra t�uts�i; �ñupi ra<br />

Zinänä. Aquí está el incensario y el<br />

incienso; inciensa a la Virgen. Sinón. �ñu�tsi<br />

�ñupi (�ñupi) 1. v rec convidarse (uno al<br />

otro) Mähotho ha drä �mu̱i nuyu̱ ya jä�i,<br />

dri �ñupi �na ngu män�a nu�ä te tsi.<br />

Bonita costumbre la que tienen aquellas<br />

personas; se convidan unos a otros de lo que<br />

comen.<br />

2. vi comulgar Nu�u̱ ya jä�i di �ñupi,<br />

ge�u̱ t�umbi �na xe̱ni ra thuhme. A las<br />

personas que comulgan les dan un<br />

pedacito de pan. Sinón. �ñumbi Véase uni<br />

�ñuspi (�ñǔspi) s 1. persona que hace<br />

lumbre Ra �ñuspi mä da the̱ti ra tsibi pa<br />

gä mpa�thmehu̱. El que prende lumbre fue<br />

a hacer fuego para que calentemos la<br />

comida.<br />

2. provocador Nuni ra �ño̱ho̱ go ra<br />

�ñuspi pa jaua ya tuhni. Aquel hombre<br />

es el provocador de problemas; siempre<br />

hace que aquí haya pleitos. Sinón. 1: uspi;<br />

2: �ñetsi Véase udi, tsibi<br />

�ñust�ä (�ñúst�ä) s hilera de matas de nopal<br />

Véase �ñu, xät�ä<br />

�ñustha (�ñústha) s 1. espina dorsal Nuni<br />

ra �ño̱ho̱ tsamäñ�u̱ ra �ñustha, dí beni di<br />

hñeni de yá hmehño. Aquel hombre siente<br />

dolor en la espina dorsal; pienso que está<br />

enfermo de los riñones.<br />

2. espinazo Tai �na xe̱ni ra ngo̱bts�u̱di<br />

de ra �ñustha. Vas a comprar un pedazo<br />

de carne de puerco, pero que sea <strong>del</strong><br />

espinazo. Véase �ñu, xu̱tha<br />

�ñutate (�ñútáte) s profesor<br />

Variante �ñutuate Véase uti, -te

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!