12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

69 HÑÄHÑU — ESPAÑOL gäde<br />

gá (gá) procl Indica la 3.ª pers. <strong>del</strong> pretérito,<br />

acción en otro sitio. Pe̱�tsi �na nje̱ya mä t�u̱<br />

bi �uege di gekje, bi ma gá �bu̱i ko rá<br />

ndo̱hñä. Hace un año que mi hijo se separó<br />

de nosotros y se fue a vivir con su suegro.<br />

ga (gá) procl Indica la 2.ª pers. <strong>del</strong> pretérito.<br />

T�u̱, mände gá fats�i mä ku ra �bot�i ha<br />

nubye̱ gi faxki. Hijo, ayer ayudaste a tu tío<br />

a sembrar, y hoy me vas a ayudar a mí.<br />

gabida (gǎbída) s 1. capataz, sobrestante<br />

Nu�bu̱ ndí �yo ra �be̱fi, ra Xuua go mrá<br />

gabida. Cuando yo trabajaba, Juan era el<br />

capataz.<br />

2. líder Rá gabida ha mä hnini, ra<br />

Beto. El líder de mi pueblo es Roberto.<br />

3. capitán De nuje gatho dí �ñeñhe, go<br />

ra gabida ra Xuua. Juan es el capitán de<br />

todos nosotros, los que jugamos. Sinón. 1<br />

y 3: ndä<br />

gala (gála) s adorno Mänonxi dá tai �na<br />

mä fu̱i ko ya gala. El lunes compré un<br />

sombrero con adorno. Sinón. jat�i, ndo̱ngi<br />

gamfri (gámfri) s creyente, persona<br />

crédula �Bu̱i �ra ya jä�i ya gamfri ge hä ja<br />

ra nt�ete. Hay unas personas que creen que<br />

sí existe la hechicería. Sinón. �ñemei Véase<br />

kamfri<br />

gani (gáni) vi 1. tronar Ra �ye bí gani<br />

yabu̱, jabu̱ habu̱ bí �uäi. Se oyen truenos<br />

de agua muy lejos; hay lugares donde está<br />

lloviendo.<br />

2. sonar (al golpear una lámina o bote) Bí<br />

gani ra xibo̱jä, xipi ya bätsi odi gant�i.<br />

Está sonando el bote; dile a los niños que<br />

no lo hagan sonar.<br />

3. roncar Mä dada ngu dä �ñähä �bestho<br />

gani. Mi papá tan pronto se duerme,<br />

luego ronca. Pret. dá ngani Sinón. 1: tho;<br />

2: zu̱ni; 3: ga�nthä<br />

ngani s tronido<br />

gant�i (gant�i) vt 1. tocar, golpear, sonar<br />

Bá nu to�o bí gant�i ra gosthi, �yanduí te<br />

ne. Ve a ver quien toca a la puerta;<br />

pregúntale qué quiere.<br />

2. recorrer, rebuscar (repetidas veces)<br />

Gatho nuyu̱ ya t�o̱ho̱ stá gant�i nu�bu̱<br />

ndí honga ya mbo�ni. Todas aquellas<br />

montañas las he recorrido repetidas veces<br />

buscando animales. Sinón. 1: zu̱nt�i; 2:<br />

nehi<br />

ga�nthä (ga�nthä) s persona que ronca Drá<br />

xi�thä, pe hindrá ga�nthä. Soy dormilón;<br />

pero no ronco. Véase gani, t�ähä<br />

nga�nthä s ronquido<br />

ga�nthä (gá�nthä) vi roncar Rá nga�nthä<br />

mä dada hingi hoki ga ähä, xi nts�e̱<br />

ga�nthä. El ronquido de mi papá no me<br />

deja dormir; ronca mucho. Pret. dá<br />

nga�nthä Véase gani, t�ähä<br />

gas (gǎs) s 1. gas Ya bi thege ra gas ha<br />

nubye̱ otho te ga ñothu̱ dí nxui. Ya se<br />

terminó el gas, y ahora no tenemos con que<br />

alumbrarnos en la noche.<br />

2. gas intestinal Ra �yo̱thete enä ge ra<br />

bätsi pe̱�tsi ra gas ha rá mu̱i. El médico<br />

dice que el niño tiene gas intestinal.<br />

Sinón. 1: ndähi tsibi; 2: ist�i<br />

gat�i (gát�i) vi 1. girar Xa mänga ya<br />

bähmyä �ño̱ho̱ ge ra hai di gat�i. Han<br />

afirmado los hombres sabios que la tierra<br />

gira.<br />

2. dar vuelta, rodear Dí ne ga �raxa ha<br />

ra däthe, pe nts�e̱ ndunthi ra dehe,<br />

pe̱�tsi ga gat�i ha ra sä�ye. Quiero<br />

atravesar el río, pero tiene mucha agua;<br />

tengo que dar vuelta por el puente.<br />

ngat�i s rodeo, vuelta<br />

gatho [Variante de gá�tho] todo<br />

gats�i (gǎts�i) s rodeo, vuelta Rá gats�i ra<br />

nt�enza xi yu. La vuelta de la peonza hasta<br />

zumba.<br />

gats�i (gáts�i) vi rondar, rodear, dar vuelta<br />

Hyastho dí gats�i dí nu mä �bot�i �bu̱ hingi<br />

ku̱t�i ya mbo�ni. Diariamente voy a rondar<br />

donde tengo mis siembras para ver si no se<br />

meten animales. Sinón. thets�i Véase gat�i<br />

ga�tsi vt dar vuelta a algo<br />

ga�tho (gá�tho) adj todos Ga�tho ya ts�u̱di<br />

bi du ko ra ndupts�u̱di. Todos los<br />

marranos se murieron por la enfermedad de<br />

puercos. Variante gatho<br />

ga�tsi (gá�tsi) vt 1. dar vuelta a algo Ra<br />

nda Xuua hyastho di ga�tsi rá huähi. Don<br />

Juan le da vuelta a su milpa diario.<br />

2. cercar alrededor Rá huähi mä dada bi<br />

ga�tsi ga �mini. Mi papá cercó su milpa<br />

con espinas. Sinón. 1: the�tsi; 2: juts�i<br />

Véase gats�i<br />

gäde (gä̌de) s cresta de ave �Bu̱�u̱ ya<br />

me�njä pe̱�tsi yá gäde ño�ti. Hay gallos<br />

que tienen la cresta doble. Variante käde

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!