12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ndäni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 204<br />

ndäni (ndäńi) s 1. borrego Dá tanga yoto<br />

ya ndäni pa ga hoka ra thumngo̱.<br />

Compré siete borregos para hacerlos en<br />

barbacoa.<br />

2. cuerno Dá tanga �na ra ndäni pa mä<br />

nju̱haitsibi. Compré un cuerno para<br />

echar mi pólvora.<br />

Matsandäni s Satanás (lit. el que tiene<br />

cuernos)<br />

ndänijä (ndäníjä̌, ndäníjä, ndä́níjä) s<br />

templo matriz, iglesia principal Véase ndä,<br />

nijä<br />

Ndänts�i (Ndänts�i) 1. Donthzi (barrio de<br />

Chilcuautla) Mä dada xä ma Ndänts�i mä<br />

dä tso̱ni mä tita, nge�ä rá pabye̱. Mi papá<br />

ha ido a Donthzi a visitar a mi abuelo<br />

porque hoy es su santo.<br />

2. Nombre de una parte alta de Julián<br />

Villagrán. T�embi ndänts�i �na rá xe̱ni<br />

Okza habu̱ ja �na ra nijä. Le dicen “parte<br />

alta” a una parte de Julián Villagrán en<br />

donde hay una iglesia.<br />

ndänts�i (ndänts�i) adj alta Mä hai hindi<br />

�ñuni xá ñho, nge�ä ra ndänts�i �ra ya<br />

xe̱ni. Mi terreno no se riega bien, porque<br />

está alto en unas partes.<br />

ndänts�i (ndäňts�i) s quejido T�o̱de rá<br />

ndänts�i ra da�thi denda yabu̱. Se oye el<br />

quejido <strong>del</strong> enfermo desde lejos.<br />

ndänts�i [Forma secundaria de dänts�i]<br />

quejar<br />

Ndänts�ibohai (Ndänts�ibóhai) Dantzibojay<br />

(ranchería de Huichapan) Ndänts�ibohai<br />

�bu̱i thogi hñäto nthebe ya jä�i. En<br />

Dantzibojay viven más de ochocientas<br />

personas. Sinón. Mbohai Véase bohai<br />

Ndä�ñu (Ndä�ñu) Cocineras (pueblo) Ra<br />

hnini Ndä�ñu ja ha ra nenga �ñu ri ma<br />

Mauäthe. El pueblo de Cocineras está a la<br />

orilla de la carretera que va a Progreso.<br />

Véase dängi, �ñu<br />

Ndäpa (Ndäpa) s Semana Santa, Semana<br />

Mayor Rá du ra Hesu, rá mäka t�u̱ Ajuä,<br />

dí bemfu̱ ya pa ga Ndäpa. La muerte de<br />

Jesús, el amado hijo de Dios, la recordamos<br />

en los días de Semana Santa. Véase dängi,<br />

pa<br />

ndäpo (ndäpo) s hierba Ha ra de̱thä ne<br />

ga xa�thu̱, nge�ä xi �bai ya ndäpo. El maíz<br />

necesita desyerbarse, porque hay mucha<br />

hierba.<br />

ndäpotho (ndäpotho) vi hacerse ramaje<br />

Ra �bot�i ga ju̱ bi ndäpotho, hinte bi hogi<br />

ra ju̱. La siembra <strong>del</strong> frijol se hizo ramaje y<br />

no se dio el frijol. Véase ndäpo, -tho<br />

ndäsni (ndä́sni) s nixtamal pasado de<br />

sancochado Véase ndä, suni<br />

Ndäst�o̱ho̱ (Ndäst�o̱ho̱) s Orizabita �Na ra<br />

xahnäte ra mengu Ndäst�o̱ho̱, �bu̱i ha ra<br />

hnini Nts�o̱tk�ani. Un profesor de Orizabita<br />

vive en la ciudad de Ixmiquilpan.<br />

Variante Däst�o̱ho̱ Véase dängi, t�o̱ho̱<br />

Ndästhi (Ndästhi) Doxthi (ranchería de<br />

Zimapán) Tatjeya t�o̱t�e �na ra ngo nuni<br />

Ndästhi, zänä ra märso. Año por año<br />

celebran una fiesta en Doxthi en el mes de<br />

marzo.<br />

ndäta (ndä̌ta) vi hacerse grande Véase<br />

däta<br />

ndäte (ndäte) vti ir a recibir a alguien<br />

Mände ma dá ndäte de mä tiya bi zo̱ho̱<br />

de �Monda. Ayer fui a recibir a mi tía que<br />

llegó de México. Véase thädi<br />

tsu̱tuabi ra ndäte cortar la vida al<br />

instante<br />

ndät�i vti 1. amarrar (compl. indet.) �Yo<br />

ndunthi ya ja�i di ndät�i ha ya däk�ni.<br />

Andan varias personas amarrando las<br />

lechugas.<br />

2. liar Ga ndät�i ga nju̱ mentra gí<br />

nthenihu̱. Yo haré el trabajo de liar las<br />

cajas mientras ustedes acarrean.<br />

Sinón. �ue̱�mi Véase thät�i<br />

Ndät�o̱ho̱ (Ndät�o̱ho̱) Cerrote (rancho de<br />

Zimapán) Ra ngusadi Ndät�o̱ho̱ ya nxo̱ge<br />

ya je̱ya. En la escuela de Cerrote ya está<br />

completa la primaria. Véase ndä, t�o̱ho̱<br />

Ndäthe (Ndäthe) s Tamazunchale Nja�ti<br />

ts�u̱ ra hnini Ndäthe di mpe̱hni yoho ya<br />

däthe. A<strong>del</strong>antito de la Ciudad de<br />

Tamazunchale se juntan dos ríos. Véase<br />

däthe<br />

ndäthe (ndä́the) s agua hervida Ya t�u̱ka<br />

bätsi nzäntho t�umba ra ndäthe, pa hinda<br />

hñeni. A los niños siempre les dan agua<br />

hervida, para que no se enfermen.<br />

Sinón. thu̱ndehe Véase dä, dehe<br />

ndätsu (ndätsu) vi envejecer (palabra dicha<br />

por los hombres de una mujer) Mä t�ixu<br />

mänt�ä bi ndätsu ha ja yoho yá bätsi. Mi<br />

hija pronto envejeció, y apenas tiene dos<br />

niños. Sinón. nt�ixke, ntiya Véase dätsu

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!