12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

xui HÑÄHÑU — ESPAÑOL 386<br />

ts�u̱di ha ra dehe. Voy a disolver la masa<br />

<strong>del</strong> cerdo en el agua.<br />

5. vt moler Nunä hme xa fet�e, mä ga<br />

xut�i ha ra mada. Esta tortilla que está<br />

dorada la voy a moler en el molcajete.<br />

Sinón. 2: dehmi; 4: x�uti; 5: ku̱ni<br />

xui (xui) s noche Ya bi de̱ga ra xui, ha<br />

�be̱tho ga tso̱ni mä ngu. La noche ya me<br />

alcanzó y todavía falta que llegue a mi casa.<br />

�be̱xui s obscuridad<br />

�bu̱nxui adv de noche<br />

maxui s noche larga<br />

hñumxui s tercer noche<br />

hñuxui s tres noches<br />

xu�ti (xu�ti) vt 1. hacer pedazos,<br />

despedazar �Na ra manza ga hai dá xu�ti<br />

ko mä ua. Despedacé un plato de barro con<br />

el pie.<br />

2. moler (pan) Ya thuhme di �yot�i dí<br />

yopa xu�ti pa dä yopa thoki mä �ra�yo.<br />

Los panes que se secan los vuelvo a moler<br />

para que los hagan de nuevo.<br />

Sinón. test�i Véase xut�i<br />

xu̱ (xú̱) 1. s leñador Xa mani �na ra xu̱ di<br />

hñä rá t�e̱gi ne̱ rá nthähi. Allí va un<br />

leñador; lleva su hacha y su mecate.<br />

2. vt juntar leña Ra zi tiya bí xu̱. La<br />

ancianita está juntando leña.<br />

xu̱ (xú̱) interj “xu” (ruido que se hace con la<br />

boca para espantar ave o animal)<br />

xu̱gi (xu̱gi) s heno Yá xu̱gi ya �bai ga<br />

t�ähi, ya t�u̱ki. El heno <strong>del</strong> mezquite es<br />

corto.<br />

xu̱hmi (xú̱hmi) vi lavarse la cara Mä<br />

xampäte, hyastho xu̱hmi, pa dä tso̱nga ra<br />

ngunsadi strá nt�axi ra hmi. Mi hijo que<br />

estudia diario se lava la cara para que<br />

cuando llegue a la escuela esté limpio.<br />

Véase xu̱ki, hmi<br />

xu̱kamanza s lavador de platos Véase xu̱ki,<br />

manza<br />

xu̱ki (xú̱ki) vt 1. escoger Ra ju̱ dá pot�i,<br />

dá xu̱ki �me̱t�o. El frijol que sembré lo<br />

escogí primero.<br />

2. seleccionar Nubye̱ mä ga xu̱ki mä<br />

nzayahu̱, ha ra hmunts�ä jä�i. Hoy<br />

vamos a seleccionar a nuestro juez.<br />

Sinón. huahni<br />

xu̱ki (xu̱ki) vt limpiar, lavar Mä nts�eza ga<br />

sei hyastho dí xuki, pa nzäntho xá ñho ra<br />

sei. Diario lavo mi barril de pulque para<br />

que siempre esté bueno el pulque.<br />

Sinón. xu̱t�i, thuki<br />

xu̱kamanza s persona que lava platos<br />

xu̱ngu (xú̱ngu) s ala (de la casa) Ya ngu<br />

mä�me̱t�o, mi thoki ga yoho yá xu̱ngu.<br />

Las casas que construían anteriormente eran<br />

de dos alas. Sinón. xu̱ni, ngu<br />

xu̱ni (xú̱ni) s 1. mitad (de un ayate) �Na ra<br />

xu̱ni ga �ronjua, ge�ä mäde de �na ra<br />

�ronjua, �bu̱ stí t�e̱ti. Hay que coser las dos<br />

mitades <strong>del</strong> ayate.<br />

2. ala (de la casa) Nso̱kse̱ �na xu̱ni ra<br />

ngu xá ñhotho; ha nu�ä män�a, ya bi<br />

huati. Solamente una ala <strong>del</strong> techo de la<br />

casa está buena; la otra ya se destruyó.<br />

xu̱ñä (xú̱ñä) vi lavarse la cabeza Nuga<br />

nzäntho dí xu̱ñä ko ra pathe njabu̱ mä xi<br />

strá tse̱. Yo acostumbro lavarme la cabeza<br />

con agua caliente, aunque haga frío. Véase<br />

xu̱ki, ñä<br />

xu̱t�i (xu̱t�i) vt lavar (trastos) Ixa, xu̱t�i ya<br />

ximo; bi zo̱ho̱ ya dansei. ¡Hija, lava las<br />

jícaras, porque llegaron los que compran<br />

pulque!<br />

xu̱tha (xǔ̱tha) s espalda Mä xu̱tha ya dí<br />

tsamäñ�u̱, ko ra �be̱fi. Ya siento que me<br />

duele la espalda por el trabajo.<br />

xu̱�ye̱ (xú̱�ye̱) vi lavar las manos Nu�bu̱ ga<br />

ñuni, �me̱t�o dí xu̱�ye̱ ko ra dehe. Me lavo<br />

las manos con agua antes de comer. Pret. dá<br />

nxu̱�ye̱ Véase xu̱ki, �ye̱<br />

mi nxu̱kua�ye̱ se lavaban las manos<br />

unos a otros<br />

xu̱�ta (xu̱�ta) s penca de maguey Ra<br />

hñumngo̱ ya häxi ya xu̱�ta, pa dä hñu ra<br />

�yo. El barbacoyero ya está asando las<br />

pencas verdes de maguey para hornear el<br />

chivo. Sinón. 1: �yot�a xu̱�ta; 2: �ye̱ta,<br />

�ye̱x�uada Véase �uada<br />

Y<br />

y (y) conj y Ra ndämfri y ra �yo yoku̱ni<br />

ya hñuni tsi. La res y el ganado menor<br />

rumian su comida. Sinón. ha

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!