12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

191 HÑÄHÑU — ESPAÑOL mundo<br />

mpu̱ni (mpú̱ni) s golpe (dado con el puño)<br />

Dá umba �na ra mpu̱ni �na ra �ño̱ho̱,<br />

nge�ä mi xuhñagi. Le di un golpe a un<br />

individuo porque me estaba molestando.<br />

Véase pu̱ni<br />

mpu̱ni (mpǔ̱ni) vi 1. pelechar Ra �ro̱ge ya<br />

di mpu̱ni ya xi. El asno ya está<br />

pelechando.<br />

2. transformarse T�enä ge ra u̱xjua di<br />

mpu̱ni ga mbo�ni. Dicen que el espíritu<br />

malo se transforma en animal.<br />

mpu̱nts�i (mpǔ̱nts�i) 1. s volcadura Bi nja<br />

�na ra mpu̱nts�i ga bo̱jä ha ya �bahna �ñu.<br />

Ocurrió una volcadura de camión en las<br />

curvas de la carretera.<br />

2. vr voltearse Ya me̱fant�o̱ho̱, nu�bu̱<br />

nu ra fa�ntho̱, dä zofo; ora�ä dä<br />

mpu̱nts�i dä ñegi. Los cazadores de<br />

venado cuando ven al venado le hablan,<br />

entonces se voltea mirando hacia atrás.<br />

Véase pu̱nts�i<br />

mpu̱st�e̱gi (mpǔ̱st�é̱gi) vi machincuepar<br />

(reg.), dar machincuepa Ra bätsi di �ba�mi<br />

rá ñäxu ha ra �bomu pa di mpu̱st�e̱gi. El<br />

niño para la cabeza sobre la arena para<br />

darse la manchicuepa.<br />

Sinón. ndonts�ampiñä; ndostiñä Véase<br />

mpu̱nts�i, t�e̱gi<br />

mpu̱t�i (mpú̱t�i) 1. s picotazo Ra nk�o�ni<br />

bi �raka �na ra mpu̱t�i, nge�ä dá mipa<br />

�nara nt�u̱n�i. La clueca me dio un picotazo<br />

porque le agarré un pollito.<br />

2. vr picotearse Ra boxi ko ra ta�ni di<br />

mpu̱t�i. El gallo y el guajolote se<br />

picotean.<br />

3. s mordida Ra k�eñä nzäntho xä<br />

ts�aki rá �yu̱ga pa dä �ye̱i ra mpu̱t�i. La<br />

víbora siempre tiene encorvado el<br />

pescuezo; está preparada para dar la<br />

mordida. Véase pu̱t�i<br />

mpu̱�tsañäxu (mpu̱�tsañäxu) v rec<br />

topetearse Véase pu̱�tsi, ñäxu<br />

mpu̱�tsi (mpú̱�tsi) s topetada, tope Ya<br />

ndäni män�a xä nts�o yá mpu̱�tsi ke ya<br />

me�yo. Los topes <strong>del</strong> carnero son más duros<br />

que los <strong>del</strong> macho cabrío.<br />

mrá (mrä́) procl Indica la 3.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito más el artículo singular. Ra<br />

�ño̱ho̱�ä nts�e̱ mrá tixfani, ha nubye̱ ya<br />

hinä. Ese hombre era muy borracho, y<br />

ahora ya no es. Véase mi, ra<br />

mrí (mrí) procl Indica la 3.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito, aspecto progresivo. Mä je̱ya ra<br />

nzaya mrí �ñoui yá mfats�i, mi bu̱ts�i ya<br />

jä�i dä �yo̱t�e ya nt�ungats�e̱di. El año<br />

pasado el juez andaba con sus colaboradores<br />

exigiéndo a la gente que hiciera sus faenas.<br />

mrí (mrí) procl Indica la 3.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito, actor indeterminado. Mrí thuti<br />

nunä ra thuhu dí tuti. Cantaban esta<br />

canción que estoy cantando.<br />

mu (mǔ) s calabaza �Na ra mu xi ku̱<br />

ndunthi yá nda. Una calabaza tiene<br />

bastante semillas.<br />

demu s chilacayote<br />

imu s calabaza chica<br />

jämu s calabaza de Castilla<br />

�yu̱tmu s calabacilla, calabaza<br />

silvestre<br />

mudu (múdu) s cuñada (de mujer) Mä<br />

mudu ya pe̱�tsi hñunje̱ya bi nthätuí mä<br />

ku ra Beto. Ya hace tres años que mi<br />

cuñada se casó con mi hermano Roberto.<br />

muhni (muhni) vt tablear Mä ga muhni<br />

mä pahni. Voy a tablear mi camisa.<br />

mula (mǔla) s mula Dá tanga yoho ya<br />

mula pa mä nt�e̱i, nge�ä nu�u̱ hindi hñeni<br />

ga u̱�bi. Compré dos mulas para mi yunta<br />

porque no se enferman de mal de orina.<br />

Variante munä<br />

mulinu (mulinu) s molino<br />

mu�mbi (mu�mbi) vt 1. aporcar Ya dí<br />

mu�mbi ra hai yá ua ya do̱ni. Estoy<br />

aporcando el pie de las flores.<br />

2. acollar Ho̱nse̱ dá mu�mbi ra hai ha rá<br />

ua ra hogäde̱jä bi �roho. Nada más<br />

acollé el retoño al pie <strong>del</strong> higo. Act. indet.<br />

hmu�mbi<br />

mu�mfi (mú�mfi) vi oler a ahumado Véase<br />

�bifi<br />

mundo (mǔndo) 1. s montón Ya mundo<br />

ga hogändäpo ya bi däma �yot�i. Los<br />

montones de alfalfa ya se secaron pronto.<br />

2. camión, camiónada (el montón de<br />

material dejado por un viaje de camión) Dí<br />

theni �na mundo ra fo�yo ra pa, ko �na<br />

ra �bax�bo̱ts�e. Acarreo un camión de<br />

estiércol al día con un chiquihuite.<br />

3. vt amontonar Ra meni di mundo ya<br />

dutu. La lavandera está amontonando la<br />

ropa. Act. indet. hmundo Sinón. 1, 2:<br />

t�o̱tse; 3: munts�i

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!