12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ntho̱ge HÑÄHÑU — ESPAÑOL 248<br />

ntho̱ge (ntho̱ge) vr 1. soltarse Yoho ya<br />

�ño̱ho̱ mi �rats�i ha ra däthe, �na di ge�u̱ bi<br />

ntho̱ge de rá �ye̱ män�a, ha bi gu̱t�i ra<br />

dehe. Dos hombres cruzaban el río, y uno<br />

de ellos se soltó de la mano <strong>del</strong> otro, y lo<br />

arrastró el agua.<br />

2. doblegarse, rendirse Ya me �Monda bi<br />

ma ra tuhni, pe himbi ntho̱ge. Los<br />

mexicanos fueron a combatir en la guerra,<br />

pero no se doblegaron. Véase tho̱ge<br />

ntho̱jä�tsi (nthó̱jä́�tsi) s construcción de<br />

chozas Véase ho̱, jä�tsi<br />

ntho̱kdedo (nthó̱kdědo) s nudillos de los<br />

dedos Véase to̱ke<br />

ntho̱�mäte (nthó̱�mä́te) s 1. lugar donde se<br />

espía<br />

2. esperanza Véase to̱�mi, -te<br />

ntho̱sthai (nthó̱sthai) s calumnia,<br />

acusación falsa Ra ntho̱sthai xá nts�o,<br />

nge�ä tho̱tsua ra thai to�o hinte tu. La<br />

calumnia es peligrosa porque culpan a<br />

alguien que no debe nada. Véase ho̱ts�e ra<br />

thai<br />

ntho̱thyä (nthó̱thyä) s regaño<br />

Variante ntho̱thñä<br />

ntho̱tsdehe (nthó̱tsděhe) s represa (que<br />

detiene la corriente <strong>del</strong> agua) Dá tanga �na<br />

ra xithe̱ ha dá hoka hñu mä ntho̱tsdehe,<br />

ha nu�bu̱ dí �ñunthe dí heke ra dehe.<br />

Compré una tabla e hice tres represas, y<br />

cuando riego, divido el agua.<br />

Sinón. nthakdehe Véase ntho̱tse, dehe<br />

ntho̱xango̱ (nthó̱xángo̱) s 1. olla para cocer<br />

carne Ya di nthu̱ni ra ts�e ga ntho̱xango̱.<br />

Ya está hirviendo el agua en la olla para<br />

cocer carne.<br />

2. carne de olla Ga hñuni nso̱ka ra<br />

ntho̱xango̱ dí pe̱�tsi. De comida,<br />

solamente tengo carne de olla. Véase<br />

ho̱ts�e, ngo̱<br />

ntho̱xasuni (ntho̱xásuni, nthó̱xásuni) s<br />

1. preparación <strong>del</strong> nixtamal Ya mä dä nja<br />

ra ntho̱xasuni pa ra hñuni ha ra ngo. Ya<br />

van a poner el nixtamal para la comida de la<br />

fiesta.<br />

2. nixcómil, olla para cocer el nixtamal<br />

Mäthoni �na ra dänga ntho̱xasuni. Se<br />

necesita una nixcómil grande. Véase<br />

ho̱ts�e, suni<br />

ntho̱xgini s puesta de nejayote Véase<br />

ho̱xgini<br />

ntho̱xju̱ (nthó̱xjǔ̱) s 1. cocida de frijoles Ya<br />

bi nja ra ntho̱xju̱ pa dä t�ini ya jä�i tho̱�mi<br />

dä zo̱ho̱. Ya pusieron los frijoles para dar<br />

de comer a las personas que se esperan.<br />

2. olla para cocer frijoles Xu̱t�i ra ntho̱sju̱<br />

pa ga exhu̱ ra ju̱ dä dä. Lava la olla para<br />

poner los frijoles a cocer. Véase ho̱ts�e, ju̱<br />

ntho̱xni (nthó̱xni) 1. s revolución Nubye̱<br />

bi nja ra ntho̱xni, hängu ya jä�i bi<br />

ñu̱nts�i. Ahora que hubo la revolución toda<br />

la gente se alborotó.<br />

2. vi <strong>del</strong>irar Ndu ra hu̱ste, änte dä du<br />

mi ntho̱xni, mi t�iki, mi e̱nga yá he. El<br />

finado <strong>del</strong>iraba, pataleaba y tiraba sus<br />

cobijas antes de morir.<br />

3. vi revolotear Ja te bí tsi ya pada ha<br />

ra mbo�nthi, xi�u̱ bí ntho̱xni. Algo están<br />

comiendo los zopilotes en el monte; ¿ves<br />

que están revoloteando?<br />

4. s prisa Xika ntho̱xni ja pa dä t�inga<br />

ya ja�i ha ra ngo. Hay mucha prisa en<br />

dar de comer a las personas en la fiesta.<br />

Sinón. 1: mbidi; 2: nthendi; 4: nso̱ni<br />

ntho̱�thyä (nthó̱�thyä) s regaño Ra hmu bi<br />

umba ra ntho̱�thyä ra �be̱tri, nge�ä hinxa<br />

xo̱nga ya me̱fi pa dä uadi ra �be̱fi. El<br />

patrón le dio un regaño al mayordomo por<br />

no apurar a los peones para terminar el<br />

trabajo. Variante ntho̱thyä Sinón. nts�u̱i,<br />

nts�u̱te<br />

ntho̱�tse (nthó̱�tse) 1. [participio de to̱�tse]<br />

detenido, atorado<br />

2. s trancadero<br />

3. s tope Véase to̱�tse<br />

nthu (nthú) [participio de hu] horneado<br />

T�enä ge ra ngo̱ ga �banjua nthu xá<br />

nku̱hi. Dicen que la carne horneada de<br />

conejo es sabrosa.<br />

nthubo̱jä (nthúbo̱jä) s esmeril (para afilar<br />

metal) Véase thui, bo̱jä<br />

Nthuhni (Nthúhni) Tunititlán (pueblo de<br />

Chilcuautla) Mä �be̱go ra mengu Nthuhni,<br />

dá tsi ata gehni, nge�ä nuua ya hinto ne<br />

dä mpe̱fi. Mi peón es de Tunititlán; lo traje<br />

desde allá porque aquí ya nadie quiere<br />

trabajar.<br />

nthuhñä (nthǔhñä) s almohada<br />

Variante nthuñä Véase ñä<br />

nthukdo�yo (nthukdo�yo) s escobetilla de<br />

limpiar comal Ya nthukdo�yo thoki ko ya<br />

xe̱ka tihñä o ya de̱nthi. Las escobetillas

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!