12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

45 HÑÄHÑU — ESPAÑOL de̱nxifani<br />

de�ta (dé�ta) s maguey tierno �Na ra �uada<br />

dí at�i ra de�ta, hänge xá ñhe̱�ti ra t�afi. El<br />

maguey que raspo es maguey tierno, por eso<br />

está picosa su aguamiel. Sinón. tu�ta Véase<br />

dehe, �uada<br />

de̱ (dě̱) s 1. el que lleva algo Nu�u̱ ya<br />

�be̱hñä di hñä yá �ronjua ge�u̱ ya de̱ dä<br />

duxa ra zi duk�ei ha ra nt�agi. Esas<br />

mujeres que traen sus ayates son las que van<br />

a llevarse al difuntito al cementerio.<br />

2. vagabundo Ya de̱ �yo ha ya �ñu, ni<br />

fädi habu̱ yá mengu. Los vagabundos<br />

que transitan por las carreteras ni se sabe<br />

de donde son. Véase the̱<br />

de̱ [Forma secundaria de te̱] prender, arder<br />

de̱ s aguililla, gavilancillo Gi jamäsu nu�ä<br />

ra de̱; xi te ra zi t�u̱�ni. Ten mucho<br />

cuidado con el gavilancillo; es muy<br />

perjudicial para los pollos. Sinón. t�ixaha,<br />

t�i�thsaha Véase the̱<br />

de̱he̱ [Forma secundaria de te̱he̱] consentir<br />

de̱jä (de̱jä) s higuerilla Nu�ä rá nda ra<br />

de̱kjä, t�enä, ge �bo̱mbabi rá nziki. Dicen<br />

que de la semilla de higuerilla sacan el<br />

aceite de ricino. Variante de̱kjä Véase de̱,<br />

kähä<br />

de̱ju̱ (de̱ju̱) s chocolate Nu�u̱ to�o tsi de̱ju̱<br />

ho̱nse̱ to�o jabi konte dä dai. Solamente<br />

los que tienen con qué comprarlo toman el<br />

chocolate.<br />

de̱mpe (dé̱mpe) s Nombre de una planta con<br />

fruta sabrosa. (La fruta es de 1.5 cm. y negra<br />

cuando está cocida.) Variante de̱pe̱<br />

de̱mpemexe (dé̱mpéměxe) s capulina,<br />

viuda negra T�enä ge ra de̱mpemexe nu<br />

rá nts�ate ya hingi hopi dä �mu̱i rá bätsi<br />

ra jä�i. Dicen que la mordedura de la<br />

capulina hace estéril a la persona.<br />

Sinón. de̱nimexe, �bomxe<br />

de̱mza (de̱mza, de̱mzǎ) s 1. nogal Ra<br />

hnini Mäxei o mbo �na ra mboza ga<br />

de̱mza. El pueblo de Tasquillo está dentro<br />

de un bosque de nogales.<br />

2. nuez Ja �ran�añ�otho ya de̱mza. Hay<br />

diversas clases de nueces.<br />

de̱�mi (dé̱�mi) s ordeñador Ra de̱�mi, bi<br />

de̱�mi nzäntho ya baga pa bi ma ra<br />

ntho̱�t�a�ba. El ordeñador ordeñó las vacas<br />

muy temprano para irse a entregar la leche.<br />

Véase te̱�mi<br />

de̱�mxi (dé̱�mxi) s 1. jitomate Mäje̱ya xi bi<br />

zo ra de̱�mxi, dá po̱ni te ra za ra bojä. El<br />

año pasado se vendió a buen precio el<br />

jitomate; saqué algo de dinero.<br />

2. ampolla (a causa de lastimadas en las<br />

manos o pies) Bi fo̱ska ya de̱�mxi ko nu�u̱<br />

ya �ra�yo thiza di hñä. Me salieron unas<br />

ampollas con los huaraches nuevos que<br />

traigo. Sinón. 1: dädi�maxi<br />

de̱�mxi �ronjua s tomate de cáscara Dá<br />

käts�i �na tu̱ki ra de̱�mxi �ronjua, xahmä<br />

dä hogi. Planté un poco de tomate de<br />

cáscara ojalá; que se logre. Sinón. de̱�mxi<br />

potrero<br />

de̱nda (dě̱nda) s tienda Ya ya�bu̱ di beni<br />

ga huts�i �na ra de̱nda pa ga huts�i te gä<br />

pa. Ya tiene tiempo que pienso poner una<br />

tienda para vender algo.<br />

mande̱nda s dependiente de tienda<br />

mende̱nda s propietario de tienda<br />

de̱ni (dé̱ni) s luciérnaga Ya jä�i xa<br />

hñäkmeya ge nu�bu̱ di nsani ndunthi ya<br />

de̱ni ge �nihi dä �uäi. Las personas saben<br />

por experiencia que cuando andan<br />

revoloteando muchas luciérnagas pronto va<br />

a llover.<br />

de̱nimexe (dé̱níměxe) s capulina, viuda<br />

negra (una araña negra y roja) �Bu̱i �na ra<br />

de̱nimexe, ra mboi ha ra nthe̱ni. La<br />

capulina es una clase de araña que es negra<br />

y roja. Variante de̱nimex�e Sinón. �bomxe,<br />

de̱mpemexe Véase de̱ni, mex�e<br />

de̱nthi (dé̱nthi) s palma (usada para hacer<br />

petates, sombreros, etc.) Ko ya de̱nthi, te<br />

ga�tho ya t�o̱t�a�ye̱ thoki. Con cierta palma<br />

hacen una variedad de trabajos manuales.<br />

ndomingoNde̱nthi s Domingo de<br />

Ramos<br />

Njäpde̱nthi s Domingo de Ramos,<br />

Domingo de Palmas (lit.: día de<br />

bendecir palmas)<br />

de̱nxi (dé̱nxi) s cebolla Habu̱ �bot�i ra<br />

de̱nxi xi ga ndunthi. Donde siembran<br />

cebolla, crece en gran cantidad.<br />

de̱nxiburru (dé̱nxíbǔrru) s cebolla<br />

silvestre, cebolla de burro Ra de̱nxiburru<br />

ja nu�bu̱ �uäi ha nu�ä hingi ts�i. Hay<br />

cebolla silvestre cuando llueve y ésa no se<br />

come.<br />

de̱nxifani (dé̱nxífǎni) s cebolla silvestre,<br />

cebolla de caballo Ra de̱nxifani ja ra zänä

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!