12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

xits�ni HÑÄHÑU — ESPAÑOL 382<br />

sacerdote, no es más que echar agua en la<br />

cabeza <strong>del</strong> niño.<br />

2. salpicar Ra gädo di xits�i ra näni yá<br />

dutu. El albañil se salpica la ropa de cal.<br />

3. labrar (vela) Ya yo ya bi sits�i, pa dä<br />

nja ra nts�o̱ñyo yá pa ya anima. Las<br />

velas ya están labradas para la quema de<br />

velas el día de los difuntos. Act. indet.<br />

sits�i Sinón. 1: kots�i; 2: k�uast�i<br />

xits�ni (xíts�ni) s hoja de aguacate Ra<br />

xits�ni t�e̱nts�i ha ra tsasju̱. La hoja de<br />

aguacate la echan en los frijoles molidos.<br />

Véase xi, ts�ani<br />

Xits�o Xitzo (ranchería de Santiago de Anaya)<br />

Bi zo̱ho̱ �na ra mengu Xits�o, mi pa ya o̱ni<br />

nthu. Llegó uno <strong>del</strong> Xitzo que vendía<br />

gallinas horneadas. Variante Nxits�o<br />

xits�o (xíts�o) s sauce Ko ya ts�u̱t�o ga<br />

xits�o thoki ya �bo̱ts�e. Con las varas de<br />

sauce se hacen las canastas.<br />

xixhuähä (xixhuä̌hä) interj ¡malhaya!<br />

¡Xixhuähä! temä �ñänthi dí thoka; bi nzo̱<br />

hängu nu�ä te ndí pe̱tsi. ¡Malhaya! que<br />

desastre me sucedió, se quemó todo lo que<br />

yo tenía. Variante xixhmähä<br />

xixi (xíxi) 1. vt cardar (fibra)<br />

2. s cáscara de maguey, cáscara de<br />

lechuguilla<br />

xixixabo (xíxíxábo) s estropajo para<br />

enjabonar Ntähmi ko ra xixixabo; �nepu̱<br />

gi nxixä ya dehe. Tállate con estropajo;<br />

luego te echas agua. Véase xabo<br />

xixyo (xíxyǒ) s persona que fabrica velas<br />

Ra Linda, ra xixyo. Hermelinda es<br />

fabricante de velas. Véase xits�i, yo<br />

xi�yo (xí�yo) s lana Ko rá xi�yo ra de̱ti,<br />

thoka ra däx�yo. Se hacen las cobijas con<br />

la lana de la borrega. Véase xi, �yo<br />

xiza (xíza) s viruta Ha rá ñäni ya t�ent�ä<br />

handu, ku̱ ya xiza. Las cajas funerarias<br />

tienen viruta en la orilla. Véase xi, za<br />

xiza (xíza) s encino Ra xiza �bai ho̱nse̱ ha<br />

ra t�o̱ho̱. Nada más hay encino en el cerro.<br />

�boxiza s encino negro; encinal<br />

t�axaxiza s encino blanco<br />

the̱ngxiza s encino colorado<br />

xi�ä (xí�ä) interj ¡ya viste! (al lograr algo<br />

difícil) ¡Xi�ä, bi hogi! gí enhmä hinä. ¡Ya<br />

viste! que se arregló. Tú decías que no.<br />

Variante xä�ä<br />

xi�efe (xǐ�éfe) s cinturón Sinón. sinturo,<br />

ngu̱t�i, nthu̱tshñu̱�ti<br />

xi�ki (xi�ki) vt hacer ancho Véase nxidi<br />

xi�kjä (xí�kjä) s cáscara de tuna Ra xi�kjä,<br />

tsi ra ts�u̱di. El cerdo se come la cáscara de<br />

tuna. Variante xi�jä Véase xi, kähä<br />

xi�thä (xí�thä) s 1. dormilón Ya bätsi ha<br />

�na ra ngo, xi ya xi�thä. Los niños en una<br />

fiesta son muy dormilones.<br />

2. gusano dormilón Ra xi�thä, t�enä, ge<br />

di k�u̱gi rá ñä, nge�ä himbi �ñudi ra<br />

t�unza ra ngäts�i ra je̱ya. Dicen que al<br />

gusano dormilón se le arranca la cabeza,<br />

porque no prendió la luminaria el último<br />

<strong>del</strong> año. Variante xithä Véase ähä<br />

xi�tsa�ronjua (xi�tsá�rónjua) s mujer que se<br />

cubre la cabeza con ayate en vez de rebozo<br />

Ya nxutsi, ya xi�tsa�ronjua, pe ya<br />

ntso̱huí. Las niñas cubiertas con ayates se<br />

ven atractivas. Véase xi�tsi, �ronjua<br />

xi�tsa�ronjua (xi�tsá�rónjua) s ayate xirgo<br />

(reg.), ayate mal hilado Mä �ronjua dá tai,<br />

ra xi�tsa�ronjua; nge�ä himbi thet�i xá<br />

ñho. Mi ayate que compré es xirgo porque<br />

no lo hilaron muy bien. Sinón. bazu<br />

�ronjua Véase xi�tsi, �ronjua<br />

xi�tsate (xí�tsate) s bautizante Véase xits�i<br />

xi�tsi (xí�tsi) vt bautizar<br />

xi�tsi (xǐ�tsi) vi erizar el pelo<br />

xi�tsi (xi�tsi) vt poner (sobre algo) Xi�tsi ri<br />

bayo. Ponle tu rebozo.<br />

xká (xká) procl Indica la 2.ª pers. <strong>del</strong><br />

antepresente. Xuua, xká �ñunthe mänxui,<br />

nubya tsaya. Juan, anoche regaste, hoy<br />

descansa.<br />

xkí (xkí) procl Indica la 2a. pers. <strong>del</strong> pretérito<br />

anterior. Nu�i, ja juadi xkí ñuni, �ne bi<br />

zo̱ho̱ ri hmu bi zix�a�i. Tú apenas acabas<br />

de comer y llegó tu patrón a llevarte.<br />

xki de buenas tardes<br />

xki hats�i bueno días<br />

xkí (xkí) procl Indica la 3.ª pers. <strong>del</strong><br />

antepretérito. Ra k�eñä xkí dut�i �na ra<br />

t�i�ue ha hinga ya�ä bi zogi. La víbora se<br />

había tragado un sapo y no pasó mucho<br />

tiempo en que lo vomitó.<br />

xkra (xkra) procl Indica la 1.ª pers. <strong>del</strong><br />

antepretérito, modo subjuntivo. Digekägi, ya<br />

xkra �ba�mi nuyu̱ ya bo̱jä thogi, xähmä<br />

dä zixkagi. Si fuera yo, ya hubiera hecho

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!