12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

tsat�añ�i HÑÄHÑU — ESPAÑOL 346<br />

2. mosco (más <strong>del</strong>gado que la mosca común,<br />

que le chupa la sangre al caballo, etc.) Mä<br />

�ro̱ge ya bi no̱xke, nge�ä tsa ya<br />

tsategin�ue. El asno ya ha enflacado<br />

porque lo pican los moscos. Vocal nasal:<br />

tsategin�uë Véase tsate, gin�ue<br />

tsat�añ�i (tsát�áñ�i) s cardenal (ave) Ra<br />

tsat�añ�i, ge�ä �na ra the̱nga ts�ints�u̱ ra<br />

t�o̱�tsñä. El cardenal es un pájaro colorado<br />

con cabeza copetona.<br />

the̱nga tsat�añ�i cardenal rojo<br />

mboi tsat�añ�i cardenal azul (oscuro)<br />

tsat�ñu (tsat�ñǔ) s vereda curvada Véase<br />

�ñu<br />

tsat�yo (tsǎt�yo) s perro Ra tsat�yo uá tsi,<br />

xi ts�ämähotho, nge�ä xa �ma yá gu. El<br />

perro que trajiste es muy bonito porque<br />

tiene las orejas paradas. Véase tsate, �yo<br />

tsathä (tsáthä) s tejón Habu̱ o rá �ye̱ ra<br />

tsathä, ngu rá �ye̱ �na ra bätsi. La huella<br />

que deja el tejón es idéntica a la palma de la<br />

mano de un niño. Véase tsa, de̱thä<br />

tsatho (tsátho) está bien Véase tsa, -tho<br />

tsatho (tsatho) 1. morder nada más Rá<br />

ñ�ugi ra bätsi dá tambi, hingi tsu̱t�i; ge<br />

tsatho. El dulce que le compré al niño no lo<br />

chupa; lo muerde nada más.<br />

2. comer sin otra cosa �Rabu̱ di tsatho ra<br />

hme, nge�ä hindi pädi ga hoki ra<br />

hñuni. A veces como la tortilla sola<br />

porque no sé hacer la comida. Pret. bi<br />

zatho Véase tsa, -tho<br />

tsatsa (tsátsa) s codorniz Ra tsatsa, xi xá<br />

ku̱hi rá ngo̱. Es muy sabrosa la carne de<br />

codorniz. Sinón. chä�chä<br />

tsaui (tsǎui) vt 1. sufrir Mä �be̱po ya pe̱�tsi<br />

ya je̱ya di tsaui �na ra hñeni; xa nu<br />

ndunthi ya �yo̱thete ha hinte xa za xa<br />

�yo̱�tuabi. Mi cuñada tiene años sufriendo<br />

con una enfermedad; ha visto a varios<br />

doctores sin ningún resultado.<br />

2. lidiar Nuni ra �ño̱ho̱ di tsaui �na ra<br />

däk�yä pa da hyo. Ese hombre está<br />

lidiando con una víbora enorme para<br />

matarla. Véase tsa, -ui<br />

tsaxmagu (tsaxmagu) s murciélago Ra<br />

tsaxmagu, ge�ä �na ra dängu ya xa<br />

ndäxjua ha nubya bi nja yá zahua, �na.<br />

El murciélago es un ratón ya viejo al que le<br />

nacieron las alas, dicen. Sinón. �ñäste<br />

tsaya (tsáya) vi 1. descansar �Bu̱ domingo<br />

dí tsaya ha mä �be̱fi. Los domingos<br />

descanso de mi trabajo.<br />

2. descansar (palabra de cortesía al recibir<br />

una visita) Tsaya, nda Xuua; �nepu̱ ga<br />

maha, ga k�ä�tshu̱ mä zi mbane.<br />

Descanse, don Juan, luego nos vamos a<br />

ver a mi compadre.<br />

3. cesar Ya bi tsaya ra �ye, pe xi bi �uäi<br />

nts�e̱di. Ya cesó la lluvia, pero llovió<br />

fuerte.<br />

4. morir (fig.) Nu�ä ra zi jä�i bi tsaya, ya<br />

mrá zidäk�ei. La persona que murió ya<br />

era anciana. Pret. dá ntsaya, bi tsaya<br />

Sinón. 4. du<br />

tsaya (tsǎya) vt dar descanso Dí tsaya mä<br />

me̱fi ga sabdo pa ndomingo fu̱di yá �be̱fi<br />

män�aki. Dejo descansar a mis peones los<br />

sábados y el domingo empiezan sus labores<br />

otra vez. Véase tsaya<br />

tsayabi le da descanso<br />

tsaya (tsáya, tsǎya) s 1. descanso Xudi rá<br />

tsaya mä däme ha �ne ndämäni. Mañana<br />

es el descanso de mi esposo, y pasado<br />

mañana.<br />

2. descansadero Nuni ra zi mathyä xa<br />

mani, rá tsaya ata ngetä Ni, ha �na ra<br />

�bai ga t�ähi. Aquel vendedor de carbón<br />

que va allí tiene su descansadero hasta<br />

cerca <strong>del</strong> Nith, en una mata de mezquite.<br />

3. vacación Mä t�u̱ bi t�umba rá tsaya<br />

ngu �ne̱t�oku̱t�a. A mi hijo le dieron<br />

como quince días de vacaciones.<br />

4. casa, hogar<br />

tsaya hank�ei lugar donde descansan los<br />

muertos antes de llegar al camposanto<br />

tsaya (tsǎya) vi aliviarse, calmarse<br />

Sinón. ñäni<br />

tsa�ye̱ (tsá�ye̱) vi agravarse, empeorar Ra<br />

da�thi nts�e̱ i tsa�ye̱; ya bi ngone, ya otho<br />

ra humu̱i. El enfermo ya se agravó;<br />

enmudeció y ya no hay esperanza.<br />

tsa�yo (tsá�yo) vi comer ganado menor Rá<br />

tsat�yo ra Xuua, tsa�yo; tsipse̱ yá me̱ti �ne<br />

yá me̱ti mä�ra ya jä�i. El perro de Juan<br />

come ganado menor; tanto los de su amo<br />

como los de otras personas. Véase tsa, �yo<br />

tsa�thi (tsá�thi) s lagarto Dá ma ha ra<br />

mbonthi, dá honi �ra ya tsa�thi pa ga tsi y<br />

dá ju̱ �na ra mboi ha �nära bindo, pe xá<br />

�ñädi yá ndo�yo. Fui al monte a buscar

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!