12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

217 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ngutho<br />

t�ähi ha xä hoki rá �moñä ko ya santhe,<br />

ya stä, ya xi�yo. El nido de la calandria<br />

está colgado en las puntas de los mezquites<br />

y lo ha hecho con ixtle, cabellos y lana.<br />

Sinón. �bafi�moñä<br />

nguga�rokne (ngugá�rókne) s nido <strong>del</strong><br />

gorrión Ra nguga�rokne xä nthoki ga<br />

paxi ha ra tsant�i �ne xá ñhe. El nido <strong>del</strong><br />

gorrión es de basura y está hondo y<br />

redondo. Sinón. �bafi�rokne<br />

ngugate�hñä (ngugátě�hñä) s nido <strong>del</strong><br />

zenzontle Ra ngugate�hñä xä nthoki ga<br />

do�thi ha hinxá ñhe nixi ra dängi. El nido<br />

<strong>del</strong> zenzontle está hecho de ramas pequeñas<br />

y secas de mezquite, y no está hondo ni es<br />

grande. Sinón. �bafite�hñä<br />

ngugaxithyä (ngugáxíthyä) s nido <strong>del</strong><br />

pájaro pinto Ra ngugaxithyä nthoki ga<br />

the̱xi, santhe, stä, xi�yo; ha ra dängi ha<br />

xá ñhe. El nido <strong>del</strong> pájaro pinto esta hecho<br />

de fibra de lechuguilla, de ixtle, de cabello,<br />

de lana y es grande y está hondo.<br />

Sinón. �bafixithyä<br />

nguhmi (ngúhmi) s casa techada de palma<br />

Variante ngu�hmi Véase ngu, �bahi<br />

nguhmu (nguhmǔ) s casa <strong>del</strong> amo, casa<br />

<strong>del</strong> patrón Ha ra nguhmu di mpe̱fi<br />

ndunthi ya �be̱go, nge�ä xi ja ndunthi ra<br />

�be̱fi. En la casa <strong>del</strong> amo trabajan muchos<br />

peones porque tiene mucho trabajo. Véase<br />

ngu, hmu<br />

nguí (nguí) procl Indica la 2.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito, en otro sitio. Nu�bu̱ ngí pa ya<br />

hñuni tai nguí pädi ndunthi ya jä�i.<br />

Cuando vendías comida en el centro<br />

conocías a mucha gente.<br />

ngumfri (ngumfri) s corral de reses Ha ra<br />

ngumfri dí pe̱�tsi �re̱t�amäyoho ya the̱�mä<br />

baga. En el corral de reses tengo doce vacas<br />

de ordeña. Variante ngunthfani<br />

Sinón. ngunthfani Véase ngu, ndämfri<br />

ngu�mu̱ (ngǔ�mu̱) adv como que Véase<br />

ngu�bu̱<br />

ngunäni (ngunäňi) s casa construida con<br />

argamasa Véase ngu, näni<br />

Ngundo (Ngúndo) Gundhó (ranchería de<br />

Ixmiquilpan) Ra hnini Ngundo xä hogi ya<br />

�bot�i nunä je̱ya. En la ranchería <strong>del</strong><br />

Gundhó las siembras han producido este<br />

año. Véase ngu, do<br />

nguni (ngǔni) adv como ése, como aquél<br />

Véase ni-<br />

ngunt�e̱i (ngunt�e̱i) s celo Habu̱ ja ra<br />

ngunt�e̱i, otho ra njamfri �na ngu män�a.<br />

Donde hay celos, no tienen confianza uno<br />

con el otro. Véase kunt�e̱i<br />

ngunt�yo (ngunt�yo) s 1. camposanto,<br />

cementerio �Na ra �ño̱ho̱ bi du mände, mä<br />

dä nt�agi ngunt�yo Nts�o̱tk�ani rí xudi. Al<br />

hombre que murió ayer lo van a sepultar<br />

mañana en el camposanto de Ixmiquilpan.<br />

2. huesario Sinón. handu, �be̱tsando�yo<br />

Véase ngu, ndo�yo<br />

ngunzado̱ni (ngúnzádo̱ni) s cárcel Mä<br />

ntsu̱�be dá kot�i ha ra ngunzado̱ni. A mi<br />

enemigo lo encerré en la cárcel. Sinón. fadi<br />

Véase ngu, za, do̱ni<br />

ngu�ni (ngú�ni) s gallinero, granja de<br />

gallinas Mäthoni strá nt�axi ra ngu�ni, pa<br />

hinda hñeni ya o̱ni. Es necesario que esté<br />

limpio el gallinero para que no se enfermen<br />

las gallinas. Véase ngu, o̱ni<br />

nguñ�o (ngúñ�o) s corral de ganado menor<br />

Ra nguñ�o ya bi ñuts�i ga fo�yo, dä hogi<br />

ga etshu̱. El corral de chivos ya se llenó de<br />

estiércol; estaría bien limpiarlo. Véase ngu,<br />

�yo<br />

ngurahyadi aureola <strong>del</strong> sol Véase ngu<br />

ngurazänä aureola de la luna Véase ngu<br />

ngusfani (ngusfǎni) s jacal techado de<br />

zacate de maíz Véase ngu, zafri<br />

ngut�ä (ngǔt�ä) adj 1. igual Rá mui ra<br />

de̱thä xá ngut�ä, nixi käi, pe nixi po̱ts�e.<br />

El precio <strong>del</strong> maíz está igual; ni baja ni<br />

sube.<br />

2. parecido a, semejante a Mä baga<br />

ngut�ä ri me̱ti, rá njät�i, rá ndängi ha dä<br />

netho rá mo�ba. Mi vaca es semejante a<br />

la tuya en color, en tamaño y puede ser<br />

que en lo lechera también. Véase ngu,<br />

-tho, -�ä<br />

ngut�e̱i (ngut�e̱i) s casa de pasto Mä�me̱t�o<br />

ya jä�i mi hoki ya zi ngut�e̱i, embi mi<br />

ko�mi ko ra paha o ra t�e̱i. Anteriormente<br />

las gentes hacían sus casitas de pasto, es<br />

decir que las tapaban con paja o pasto.<br />

Véase ngu, t�e̱i<br />

ngutho (ngǔtho) adj 1. parecido a Mä<br />

pahni dá tai ngutho nu�ä dá tege. La<br />

camisa que compré es parecida a la que<br />

acabé.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!