12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

229 HÑÄHÑU — ESPAÑOL no̱t�e<br />

bojä, �me̱t�o bi ts�iti pa bi nti. Aquel<br />

hombre que llegó de los Estados Unidas <strong>del</strong><br />

Norte dice que, para robarle su dinero,<br />

primero lo hicieron tomar para que se<br />

emborrachara.<br />

notsi (nǒtsi) adj pequeño, chico Nts�e̱ ra<br />

notsi nunä ra pahni, hinga mä t�e̱ni. Está<br />

muy chica esta camisa; no es de mi talla.<br />

Variantes lotsi, lochi<br />

notsi ndängi todas las personas (lit.:<br />

chicos y grandes)<br />

notsi (nótsi) vi 1. encogerse<br />

2. hacerse chico, hacerse corto<br />

noxado̱ni (nǒxádo̱ni) s rosa (mata y flor)<br />

Dá tanga �na �bai ra noxado̱ni ha ya mi<br />

to̱ge yoho yá do̱ni. Compré una mata de<br />

rosas y ya tenía dos flores.<br />

hoga noxado̱ni rosa de Castilla<br />

noya (noya) s 1. palabra Mä metsi dí zofo<br />

ga noya, pe hingi o̱de. Al muchacho le<br />

hablo con palabras, pero no obedece.<br />

2. razón, aviso Mäxudi mä dá tsokua ra<br />

noya ra nzaya ge dí to̱�mi. En la mañana<br />

fui a dejarle razón al juez de que lo<br />

espero.<br />

3. voz Rá noya ra Xuua di nt�o̱de dende<br />

gekua, ha bí �bai yabu̱. La voz de Juan<br />

se escucha desde aquí, y él y está hasta<br />

allá.<br />

hoga noya buena noticia; palabra de<br />

cortesía<br />

mänga ya dänga noya expresa<br />

palabras académicas; expresa palabras<br />

que no se entienden<br />

no̱ge (nǒ̱ge) vi 1. cargarse de fruta la mata<br />

Ra je̱yabyanä hä bi no̱ge ya ts�ani di<br />

hñu̱ntho ha yá �bai. Este año sí se cargó de<br />

aguacates; nada más cuelgan de las matas.<br />

2. treparse Habu̱ jabye̱ ra hnini �Monda,<br />

mäya�bu̱ bi ts�u̱di ra nxu̱ni xkí no̱ge<br />

mäñä �na ra xät�ä, mi ho �na ra k�eñä.<br />

En donde está la actual Ciudad de México,<br />

en tiempos muy remotos encontraron al<br />

águila trepada sobre un nopal devorando<br />

una serpiente. Sinón. to̱ge<br />

no̱jähni s persona con mezquinos<br />

no̱ge (nǒ̱ge) vt mediar, sacar el aguamiel a<br />

mediodía Ya dá ma ga no̱ge ya �uada pa<br />

hindä ixki ra t�afi. Ya me voy a mediar los<br />

magueyes para que no se agrie el aguamiel.<br />

no̱jähni s persona con mezquinos Véase<br />

no̱ge, jähni<br />

no̱mañ�u̱ (nó̱máñ�u̱) vt criticar<br />

no̱ndäni s animal que tiene cuernos Véase<br />

no̱ge<br />

no̱nga�ñu (nǒ̱ngá�ñǔ) s camino de curvas,<br />

camino sinuoso De Mäbo̱za pa n<strong>del</strong>ante<br />

�rata ya no̱nga�ñu. De Zimapán para<br />

a<strong>del</strong>ante es pura carretera de curvas.<br />

Sinón. �mahnä�ñu Véase no̱ni, �ñu<br />

no̱nge (nǒ̱nge) vi 1. enchuecarse Nu�u̱ ri<br />

the gá he̱ki bi no̱nge, hinxá njuäni. Los<br />

surcos que cortaste se enchuecaron; no están<br />

derechos.<br />

2. viborear (brazos de árbol en forma de S,<br />

camino)<br />

3. estar curvado Habu̱ xa no̱nge ya �ñu,<br />

mäthoni ya �ye̱tbo̱jä dä �ño ko ra<br />

jamäsu. En donde está curvada la<br />

carretera se necesita que los choferes<br />

anden con precaución.<br />

Variante no̱ngi<br />

no̱ni (no̱ni) vi viborear (cabeza de la gallina<br />

cuando ha tragado un mone; relámpago)<br />

no̱nt�yu s camino ondulado<br />

no̱ni (nǒ̱ni) vt mencionar Mä dada �ne mä<br />

nänä no̱ni �ra ya hai hingo dí pädi. Mi<br />

papá y mi mamá mencionan unos lugares<br />

que yo no conozco. Act. indet. hno̱ni<br />

Sinón. mä, pede<br />

hno̱nte s mención<br />

no̱ni (nó̱ni) v rec mencionarse (el uno al<br />

otro) Véase no̱ni<br />

no̱nte (nó̱nte) 1. s persona que critica,<br />

criticón<br />

2. s crítica<br />

3. vti difamar (compl. indet.)<br />

no̱nt�yu (nǒ̱nt�yu) s camino ondulado<br />

Variante no̱nt�u<br />

no̱nts�i (nǒ̱nts�i) vi viborear (en forma<br />

ondulada o quebrada) Variante no̱nts�e<br />

no̱nts�a�ñu camino curvado<br />

no̱nts�ñu (nó̱nts�ñǔ) s camino ondulado<br />

�Na ra no̱nts�ñu po̱ts�e ni Ndäst�o̱ho̱, ngu<br />

ra “m”. Un camino ondulado como una<br />

“m” sube de Orizabita. Véase no̱nts�i, �ñu<br />

no̱st�e (nǒ̱st�e) vi pararse con vigor<br />

no̱t�e (no̱t�e) vi poner resistencia, replicar,<br />

contradecir Mäthoni ga o̱tehu̱ ya nzaya<br />

nu�ä te �be̱pkahu̱, hinge ga no̱t�ehu̱. Es

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!