12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

241 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Nt�o̱ho̱ Dedo<br />

nt�oju̱ s vaina de frijol<br />

nt�oñheda s estuche de anteojos<br />

nt�ofo (nt�ófo) s casamiento por lo civil<br />

Sinón. nt�ofombo̱ho̱ Véase ofo<br />

nt�ofo (nt�ofo) 1. s lápiz, lapicero, pluma<br />

Bi dagi ri nt�ofo de ri buxa pahni. Se cayó<br />

el lápiz de la bolsa de tu camisa.<br />

2. [participio de ofo] escrito Ndunthi ya<br />

mfeni nt�ofo ha ra he̱�mi njohi. Muchas<br />

ideas fueron escritas en el acta. Sinón.<br />

nt�ohni, nt�oza Véase ofo<br />

nt�ohni (nt�ohni) s 1. persignada,<br />

persignación<br />

2. escrito<br />

3. algo con qué escribir Véase ohni<br />

nt�ojuai s cubierta de puñal Véase nt�o,<br />

juai<br />

nt�onte (nt�onte) s persignada, santiguada<br />

Nu�bu̱ o̱t�a ra nt�onte ra jä�i huts�i �na ra<br />

pont�i dende rá de asta rá tiñä, �nepu̱<br />

ngäts�i tsu̱�tsi rá �ye̱. Cuando la persona se<br />

persigna traza una cruz; empieza desde la<br />

frente hasta el pecho y después se da un<br />

beso en la mano.<br />

nt�ost�ä (nt�óst�ä) s actividad de cortar<br />

nopales Mä nänä bi ma ra t�ost�ä, pe bi<br />

pumfri ra juai ga nt�ost�ä. Mi mamá se fue<br />

a cortar nopales, pero se le olvidó su<br />

cuchillo de cortar nopales. Véase oki, xät�ä<br />

nt�otate (nt�ǒtáte) s orientación Dá hänga<br />

�na ra nt�otate ha grá hoka mä hai ko rá<br />

mfax�be̱fi gatho. Recibí orientación sobre<br />

como preparar la tierra en trabajos<br />

colectivos. Variante t�otate Sinón. nt�oti<br />

Véase �yotate<br />

nt�oti (nt�ǒti) s enseñanza, orientación<br />

Véase oti<br />

Nt�otye (Nt�ótye) Tothie (barrio de San<br />

Salvador) Dá ma Nt�otye dí honi �na ra<br />

manthfani, pe hindá tsu̱di. Fui a Tothie a<br />

buscar a un pastor de reses, pero no lo<br />

encontré.<br />

nt�ot�i (nt�ot�i) 1. s toalla Ngu dá juadi ra<br />

nsaha dá �ñot�i ko �na ra nt�ot�i.<br />

Terminando de bañarme me sequé con una<br />

toalla.<br />

2. [participio de ot�i] secado Ra ngo̱ ya<br />

nt�ot�i, ya dä za dä �be̱�tsi. La carne<br />

secada; se puede guardar.<br />

nt�ot�ye̱ (nt�ot�ye̱) s toalla para secar las<br />

manos Véase ot�i, �ye̱<br />

nt�ots�i (nt�ǒts�i) s 1. tapanco, troje Mä ga<br />

hoki �na ra nt�ots�i ts�u̱ di tsa pa ga u̱xa<br />

mä sofo. Voy a hacer un tapanco con<br />

suficiente cupo para que eche mi cosecha.<br />

2. plataforma Nu�bu̱ mä dä t�o̱t�e ra ngo<br />

nuua Nts�u̱tk�ani, thoki �na ra nt�ots�i<br />

ga xithe̱ habu̱ dä �mai to�o dä ñä.<br />

Cuando celebran fiestas aquí; en<br />

Ixmiquilpan, hacen una plataforma de<br />

entarimado en donde se paran los que<br />

declaman.<br />

nt�oxbätsi (nt�óxbätsi) s placenta <strong>del</strong> bebé<br />

Variante nt�obätsi Véase bätsi<br />

nt�oxi (nt�ǒxi) 1. s cena Ha ra hñuni bi<br />

ts�onkahu̱, xi bi za ra nt�oxi dä tsihu̱. En<br />

el convivio que nos invitaron estuvo muy<br />

buena la cena que participamos.<br />

2. vi cenar Ya zo̱nte, �me̱fa de bi uadi<br />

bi nt�oxi, bi ma�u̱. Los visitantes se<br />

fueron después de terminar de cenar.<br />

Véase t�oxi<br />

nt�o�ye̱ (nt�ó�ye̱) s guantes Véase nt�o, �ye̱<br />

nt�o̱de (nt�o̱de) s 1. conocimiento Nuju̱ dí<br />

pähu̱�ä mäjuäni, pe̱�tsi ga umfu̱ nt�o̱de<br />

nu�u̱ to�o hingi pädi. Nosotros que<br />

sabemos la verdad, tenemos el deber de<br />

darla a conocer a los que no la saben.<br />

2. atención Ogi enä hinto xä xi�ä�i ra<br />

ts�o; �na�ä gi mä, ge hingí huxä nt�o̱de<br />

nä�ä si�i. No digas que nadie te ha<br />

advertido el peligro que pasa; es que no<br />

pones atención a lo que te dicen. Véase<br />

t�o̱de, o̱de<br />

unga nt�o̱de da aviso, da a conocer<br />

huxa nt�o̱de prestar atención<br />

Nt�o̱drä (Nt�o̱drä) Tedrá (barrio de Cardonal)<br />

Ya bäsjä�i Nt�o̱drä pa �Monda ra �be̱fi,<br />

nge�ä hingi thähä ndunthi di gehni. Los<br />

jóvenes de Tedrá se van a México a trabajar<br />

porque no ganan mucho en Tedrá.<br />

Nt�o̱fani (Nt�ó̱fǎni) Teo Fani (barrio de San<br />

Salvador) Mä �bot�i ga de̱thä Nt�o̱fani xi<br />

tsi ra minä. Las ardillas se comen mucho la<br />

siembra de maíz de Teo Fani.<br />

Nt�o̱ho̱ Dedo (Nt�o̱ho̱ Dedo) Cerro de Dedhó<br />

(pertenece al municipio de Tecozautla) Ja �na<br />

ra t�o̱ho̱ getuu̱ Dedo, hänge njabu̱ xä<br />

thu�mbi Nt�o̱ho̱ Dedo. Hay un cerro cerca<br />

de Dedhó; por eso le han dado ese nombre<br />

Cerro de Dedhó.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!