Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

mâm olup, (Şer’î zuhr vakti) başlar. Bu vakt hesâb ile bulunup, takvîmlere yazılır.
Akşam nemâzının farzından sonra kılınan altı rek’ate (Evvâbîn) nemâzı denir.
İbâdetlerin vaktlerini ta’yîn ve tesbît etmek, ya’nî anlayıp anlatmak, din bilgisi ile
olur. Fıkh âlimleri, müctehidlerin bildirdiklerini (Fıkh) kitâblarında yazmışlardır. Bildirilmiş
olan vaktleri, hesâb etmek câizdir. Hesâb ile bulunanların, din âlimleri tarafından
tasdîk edilmesi şartdır. Nemâz vaktlerini ve kıbleyi hesâb ile anlamanın câiz
olduğu (İbni Âbidîn)de (Nemâzda kıbleye dönmek) bahsinde ve (Fetâvâ-i Şemsüddîn
Remlî)de yazılıdır. (Mevdû’ât-ul-ulûm)da diyor ki, (Nemâz vaktlerini hesâb
etmek, farz-ı kifâyedir. Müslimânların, nemâz vaktinin başını ve sonunu güneşin hareketinden
veyâ âlimlerin tasdîk etdiği takvîmlerden anlamaları farzdır).
Erd küresi kendi mihveri [Ekseni] etrâfında, garbdan şarka doğru dönmekdedir.
Ya’nî, masa üstüne konan bir Erd küresine yukarıdan bakınca, şimâl memleketlerinde,
sâat ibreleri hareketinin ters cihetine doğru dönmekdedir. Buna (Hareket-i
hakîkiyye) denir. Güneşin ve sâbit yıldızların, şarkdan garba doğru, Erd küresi
etrâfında hergün bir devr yapdıkları görülür. Buna (Hareket-i ric’ıyye) denir.
Bir yıldızın, bulunulan mahallin Nısf-ün-nehârından iki geçişi arasındaki zemâna
bir (Yıldız günü) denir. Bu zemânın 24 de birine bir (yıldız sâati) denir. Güneş merkezinin,
Nısf-ün-nehârdan iki geçişi, ya’nî iki hakîkî zevâl vakti arasındaki zemâna
(Hakîkî güneş günü) denir. Erd küresi, Husûf düzlemi [Ekliptik] üzerinde, güneş
etrafında da, garbdan şarka doğru hareket ederek, bir senede bir devr yapmakdadır.
Erdın bu hareketinden dolayı, güneşin, Husûf düzlemi üzerinde, Erdın
merkezinden geçen ve Husûf düzlemine dik olan (Husûf mihveri) etrâfında, garbdan
şarka doğru hareket etdiği zan olunur. Bu hareket-i intikaliyyenin vasatî
sür’ati, sâniyede takrîben otuz kilometre ise de, sâbit değildir. Erdın Husûf düzlemi
üzerindeki mahreki, dâire olmayıp, beyzî (elips) şeklinde olduğu için, müsâvî
zemânlarda gitdiği kavslerin dereceleri, birbirlerinin aynı değildir. Güneşe
yaklaşdıkca sür’ati artmakdadır. Erdın bu hareketi sebebi ile, güneş hergün, takrîben
4 dakîkalık bir zemân kadar, yıldızlardan geri kalıp, günlük devrini 4 dakîka
kadar sonra temâmlar. Bu (Hakîkî güneş günü), yıldız gününden 4 dakîka kadar
uzun olur. Bu uzunluk, her gün 4 dakîkadan biraz farklı olmakdadır. Hakîkî
güneş günlerinin uzunluklarının birbirlerinden farklı olmalarının ikinci sebebi, Erd
mihverinin Husûf düzlemine dik olmamasıdır. Erdın mihveri ile Husûf mihveri arasında
23 derece 27 dakîkalık zâviye [açı] vardır. Bu zâviyenin mikdârı, hiç değişmez.
Üçüncü sebeb, şemsin gâye irtifâ’ının hergün değişmesidir. Husûf ve Ekvator
düzlemleri Erdın bir kutru [çapı] üzerinde kesişirler. Aralarında takrîben 23,5
derece zâviye vardır. Erdın bu kutruna (Behâr hattı) denir. Bu zâviyenin mikdârı
da değişmez. Erd, güneşin etrâfında hareket ederken, mihverinin istikâmeti değişmez.
İstikâmetleri her zemân, birbirlerine müvâzî [paralel] olur. 22 Hazîranda,
Erdın mihveri, husûf mihverinin güneş tarafındadır. Ekvatorun şimâlindeki, yarım
yer küresinin yarıdan fazlası, güneş karşısındadır. Güneşin meyli +23,5 derecedir.
Erd, mahrekinin dörtde birini gidince, Erdın mihveri, güneş istikâmetinden 90 derece
ayrılır. Behâr hattı, güneş istikâmetine gelir. Güneşin meyli sıfır olur. Erd, mahrekinin
yarısını gidince, Erdin mihveri, yine güneş istikâmetine gelir ise de, husûf
mihverine nazaran, güneşin aksi tarafında bulunur. Ekvatorun güneş tarafındaki
yarısı, Husûf düzleminin üstünde olup, şimâl yarım küresinin yarıdan noksanı, cenûb
yarım küresinin ise, yarıdan fazlası, güneşin karşısında olur. Güneş Ekvatorun
23,5 derece altında olup, meyli -23,5 derecedir. Erd, mahrekinin dörtde üçünü
gidince, ya’nî 21 martda, behâr hattı, yine güneş istikâmetine gelip, güneşin meyli
yine sıfır olur. Hasîb beğ, (Kozmografya) kitâbında diyor ki: (Güneşden, birbirine
müvâzî [paralel] olarak gelen şuâ’lardan, Erd küresine temâs ederek geçenlerin,
bu temâs noktaları, büyük bir dâire hâsıl eder. Bu dâireye (Tenvîr dâiresi)
denir. Güneşin Ekvator üstünde bulunduğu altı ayda, Erdın şimâl yarı küresinin
yarıdan fazlası (Tenvîr dâiresi)nin güneşi gören tarafında olur. Bu dâirenin bulun-
– 183 –