Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

sâatden bir dakîkadan az farklı olur. Hakîkî ve vasatî gün uzunlukları aynı iken,
sonraki günlerde hâsıl olan farklara (Ta’dîl-i zemân) denir. Gece-gündüz uzunluklarının
ve gurûbî ve ezânî zemânların (Ta’dîl-i zemân) ile alâkası yokdur. Ezânî sâatlarda
gün ve sâat uzunlukları, hakîkî güneşin gün sâat uzunlukları kadardır. Bunun
için, hergün gurûb vaktinde, ayârları 12 yapılarak, vasatî gün uzunluğunu değil,
hakîkî gün uzunluğunu gösterirler.
Ezânî sâat makinesinin ayârı, her akşam, vasatî sâate göre hesâb edilen şer’î gurûb
vaktinde 12 yapılır. Hergün, gurûb vakti gerilerken ileri, ilerlerken geri alınır.
Vasatî bir ezânî gün uzunluğu ve Ta’dîl-i zemân yokdur. 1193 [m. 1779] senesinde
Erzurumda hâzırlanmış olan (Mi’yâr-ı evkat) takvîminde diyor ki, (Gölgenin
en kısa olduğu hakîkî zevâl vaktinde, ezânî sâat makinesi, takvîmde yazılı zuhr vaktinden,
temkin zemânı geri alınır). Ezânî sâat makinesinin ayârını tashîh için, vasatî
sâat herhangi bir nemâz vaktine gelince, ezânî sâat de, bu nemâzın, takvîmde
yazılı vaktine getirilir. Vasatî ve ezânî sâatleri ayârlamak için, bir noktadan geçen
(Nısf-ün-nehâr) ve kıble istikâmetlerinde iki hat çizilir. Bu noktaya bir çubuk
dikilir. Çubuğun gölgesi, birinci hat üzerine gelince, sâat makinesi zevâl vaktine,
ikinciye gelince, kıble sâatine getirilir. Gurûb vaktinin değişmesi bir dakîkadan az
olduğu günlerde, ezânî sâatin ayârı değişdirilmez. İstanbulda altı ayda 186 dakîka
ileri, altı ayda da 186 dakîka geri alınmakdadır. Bu sâat makineleri, zemân mikdârlarını,
ezânî günün başladığı vakte göre ölçmekdedir. Nemâz vaktleri ise, gurûbî
güne göre hesâb ediliyor. Ezânî gün, gurûbî günden (Temkin zemânı) sonra
başladığı için, hesâb ile bulunan gurûbî vaktlerden Temkin çıkarılarak, nemâz vaktleri,
ezânî vakte çevrilir. Gurûbî ve ezânî zemân hesâblarında, ta’dîl zemân hiç kullanılmaz.
Erd [yer] küresi, kendi mihveri [ekseni] etrâfında batıdan doğuya döndüğü
için, doğudaki yerler, batıdaki yerlerden dahâ önce güneşi görüyor. Doğuda nemâz
vaktleri dahâ önce geliyor. Erdin iki kutbundan geçen, üçyüzaltmış tûl [meridyen]
yarım dâiresi düşünülmüş ve Londra şehrinden geçen yarım çenber, başlangıç
olarak kabûl edilmişdir. Müteâkib iki yarım çenber arasında bir derecelik
zâviye [açı] vardır. Yer küresi dönerken, bir şehr, bir sâatde, onbeş derece şarka
[doğuya] gidiyor. Aralarında bir tûl [boylam] derecesi uzaklık olan aynı arz derecesindeki
iki şehrden, şarkda olanda, nemâz vaktleri dört dakîka önce oluyor. Aynı
tûl dâiresi üzerinde bulunan yerlerin müşterek tek bir hakîkî zevâl vaktleri vardır.
Gurûbî zevâl ve zuhr vaktleri ve diğer nemâz vaktleri, arz derecelerine göre
birbirlerinden farklıdır. Arz dereceleri artdıkca, tulû’ ve gurûb vaktleri, yazın
zevâl vaktinden uzaklaşır. Kışın yaklaşır. Herhangi birşeyin mikdârı, belli bir
yerden, meselâ sıfırdan başlayarak ölçülür. Sıfırdan dahâ uzak olana dahâ çokdur
denir. Sâat makinesini sıfırdan başlatmak, ayârını sıfıra veyâ 12 ye getirmekle olur.
Belli bir hâdisenin [işin] başladığı zemâna, bu hâdisenin (vakt)i denir. Sadaka-i fıtrın
vâcib olma zemânı böyledir. Ya’nî, bayramın birinci günü, fecr tulû’ ederken
vâcib olur. Bir sâat evvel îmâna gelen veyâ dünyâya gelen veyâ bir sâat sonra ölen
kimselere vâcib olur. Bir sâat sonra îmâna veyâ dünyâya gelene vâcib olmaz. Bir
vakt, bir an kadar kısa zemân olabileceği gibi, uzun bir zemân parçası da olabilir.
Bu takdîrde, bu vaktin evveli ve sonu olur. (Şer’î zevâl vakti) ve (Nemâz vaktleri)
ve (Kurban kesmenin vâcib olması) böyledir.
Doğuda bulunan şehrlerdeki mahallî zemân makinelerinin ayârları, batıda bulunan
şehrlerdeki mahallî zemân makinelerinin ayârlarından ileri olur. Zuhr vakti,
ya’nî öğle nemâzının şer’î vakti, her yerde, hakîkî zevâl vaktinden Temkin kadar
sonra başlar. Mahallî zemân makinelerinin ayârları, birbirlerinden, tûl derecelerine
göre farklı oldukları için, aynı arz derecesi üzerinde bulunan yerlerin mahallî
zemân makinelerinde nemâz vaktleri, tûl derecelerinin değişmesi ile değişmez.
Ezânî zemân makineleri, eskiden de, şimdi de, hep mahallîdir. Her mahallin
– 189 –