Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

mândır. Fadl-ı dâir zâviyesine H dersek, kürevî müselles [üçgen] formüllerinden:
sin H 2 =
sin (M – temâm–ı meyl) æ sin (M – temâm-ı arz-ı belde)
…(1)
sin ( temâm-ı meyl) æ sin ( temâm-ı arz–ı belde)
müsâvâtı ile hesâb edilir. Buradaki M mikdârı; kürevî müsellesin üç kenârına tekâbül
eden üç kavsin zâviye mikdârları toplamının yarısı olup, bu kürevî müselles
185. ci sahîfedeki birinci şeklde gösterilmişdir.
temâm-ı meyl + temâm-ı arz-ı belde + temâm-ı irtifâ’-ı şems
M =
2
İrtifâ’, hakîkî üfkun üzerinde ise +, altında ise – dir. Meyl ile irtifâ’ın işâretleri
zıd ise, meylin temâmı ya’nî 90° den farkı yerine, 90° ile toplamı alınır.
Fadl-ı dâir formülünde M nin kıymeti yerlerine konup basitleşdirilirse:
sin
H =
2
sin Z + ∆ æ sin Z - ∆
2 2 ... (2)
cos ª æ cos ∞
Buradaki H zâviyesinin zemânı, Nısf-ün-nehârdan itibâren ölçülür. Burada ∆ =
zevâl vaktindeki gâyenin temâmîsi = arz-ı belde - meyl-i şems = ª - ∞ dır. Z = Zenit
= (Semâdaki semt-ür-re’s noktasının irtifâ’ının temâmîsi) = 90 - semtürre’s irtifâ’ı
olup, çubuğun tepesinden semâdaki zevâl ve semt noktalarına giden iki yarım
doğru arasındaki (Fey-i zevâl) zâviyesidir. Bütün değerleri işâretleri ile kullanılır.
13 Ağustos günü İstanbulda asr-ı evvel, ya’nî ikindi nemâzının evvel vaktini hesâb
edelim. Yere bir metre uzunluğunda bir çubuk dikildiğini kabûl edelim: [Bir dik üçgende,
iki dar açı, birbirinin temâmîsidir. Bir kenârı 1 cm. olan bir açının (tan)ı, karşısındaki
kenârın uzunluğunu gösterir. Güneşin yerdeki dar açısı, güneşin irtifâ’ıdır.]
tan Z 1
= tan (temâm-ı irtifâ’-ı asr) = 1 + Fey-i zevâl = Asr-ı evvel zılli
Fey-i zevâl = tan (temâm-ı gâyetül-irtifâ’) = tan ∆
dır. Arz-ı belde ile meyl-i şemsin işâretleri birbirinin aynı ise, ya’nî ikisi de aynı nısf
kürede olunca, temâm-ı arz ile meyl toplanarak, işâretleri birbirlerinin aksi ise, ya’nî
başka nısf kürelerde olunca, meyl çıkarılarak, zevâl vaktindeki güneşin (Gâyet-ülirtifâ’)
derecesi bulunur. Arz-ı beldenin temâmîsi ile meylin toplamı 90 dan fazla
olursa, fazlalığın doksandan farkı, gâyet-ül irtifâ’ olur ve güneş, semânın şimâl
tarafında bulunur. Arz ile meyl aynı cihetde iseler, arz derecesinden meyl çıkarılınca,
başka cihetde iseler, toplanınca, gâyet-ül-irtifâ’ın temâmîsi (∆) olur.
gâyet-ül-irtifâ’ = 49 derece + 14 derece 50 dakîka = 63 derece 50 dakîka
log (Fey-i zevâl) = log tan (26 derece 10 dakîka) = 1,69138
Fey-i zevâl = 0,4913 metre
tan Z 1
= tan (temâm-ı irtifâ’) = 1,4913 ve log tan (temâm-ı irtifâ’) = 0,17357
Yâhud Privileg hesâb makinesinde, 1,4913 arc tan ¥ düğmelerine basınca,
temâm-ı irtifâ’-ı şems = bu’d-i semt = Z 1
= 56 derece 9 dakîkadır.
75°
75°
10'
10'
+ 49°
49°
+ 56°
56°
9'
M 9'
= = 90 derece
90 10
derece dakîka
10
dakika olur.
dakika olur.
2
sin
sin H sin 15° sin 41° 10'
2 = sin 15° æ sin 41° 10'
sin
sin
75°
75°
10'
10'
æ sin
sin
49°
49°
log
log
sin
sin H – 196 –
[(1,41300 +1,81839) (1,98528+1,87778)]=
2 = 1 [(1,41300 +1,81839) – (1,98528+1,87778)]=
2 1
(1,23139 1,86306)= (1,36833)= 1,68417
2 (1,23139 – 1,86306)= 1 (1,36833)= 1,68417
2 dir.