Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

diyye vermekde ve zekât, sadaka ve satın almak için vekîl olmakda ve gasbda ta’yîn
edilince, te’ayyün ederler. Ya’nî, emânetci, emânet bırakılan parayı aynen geri verir.
Telef oldu ise, benzerini veremez, kıymetini öder. Satın alma vekîli, sâhibinin
verdiği parayı kendi için kullanamaz. Kullanırsa, vekîlliği bozulur. Bir altın lira gasb
eden, bunu, aynen öder. Bu yok ise, benzerini veremez. Kıymetini öder.
Pazarlıkda peşin veyâ veresiye denilmezse, peşin demekdir. Fekat bu semen, âdete
göre, gelecek hafta veyâ ay başında da verilebilir.
Bâyı’in, sözleşme yerindeki malı veyâ adamı göstererek, bunu rehn veyâ kefîl
isterim demesi câizdir. Müşterî kabûl etmezse, bey’ sahîh olmaz.
Semenin teslîmi ve satış senedleri masrafları, müşterîye âiddir. Topdan olmıyan
satışlarda, mebî’in ölçülmesi ve teslîmi masrafları bâyı’a âid ise de, topdan satışda
mebî’in teslîm masrafları da müşterîye âiddir. Meselâ, bir mavna buğday veyâ
odun satıldıkda, bunları mavnadan boşaltmak ve taşımak müşterîye âiddir.
Mebî’in mikdârının bilinmesi bakımından, dört nev’ satış vardır:
1 — Hacm ile, vezn ile, metre ile ve sayarak ölçülen mislî malın ölçü biriminin
fiyâtı ile mebî’in mikdârı bildirilir. Âdet olan satışlar hep böyledir.
2 — Mebî’ ile semen aynı cinsden değilseler, ölçmeden (Götürü) olarak, (Topdan)
gösterilip verilebilir. Paket, kutu içinde, ölçmeden alınan şeyler, mikdârı
yazılı olsa bile, söylenmedikce topdan satış demekdir. Hacm ve vezn, belli olmıyan
herhangi bir ölçek veyâ taşla ölçülebilir. Selemde semeni böyle ölçmek câiz olmaz.
3 — Bir teneke zeytinyağının bir litresinin fiyâtı söylenip, kaç litre olduğu söylenmezse,
İmâm-ı a’zama göre, yalnız bir litresi satılmış olur. Sözleşme yerinde söylemekle
veyâ ölçmekle mikdârı anlaşılırsa, hepsi satılmış olur. İmameyne göre, hiç
ölçmeden sahîh olur. Fetvâ da böyledir. Koyun sürüsünde ise, sürü de ve bir koyun
da satılmış olmaz. Çünki koyunlar birbirine benzemez. Kumaşda da olmaz. Karpuz
gibi sayı ile satılan ve birbirinden farklı kıyemî şeyler de böyledir. (İmâmeyn)
[ya’nî imâm-ı Ebû Yûsüf ile imâm-ı Muhammedin ikisi], bunlar da zeytinyağı
gibidir buyurdular. Fetvâ da böyledir. Bağ, arsa, tarla satışları da böyledir.
4 — Ölçü birimi kadar mikdârının fiyâtı bildirilmeyip temâmının mikdârı ve
fiyâtı bildirilince, temâmı satılmış olur. Ölçülmesi lâzım olmaz. Birinci ve dördüncü
nev’ satışlarda müşterî, mebî’i teslîm alınca ölçüp, noksân bulursa, dilerse fesh
eder. Dilerse semenin farkını geri alır. Mebî’in farkını istiyemez. Çok fazla çıkarsa,
farkını bâyı’a geri verir. Çünki, dâimâ söz kesilirken söylenen mikdâr mu’teber
olur. Fark, binde beş dirhem gümüş veyâ bir habbe altın kıymetinden az ise,
geri vermez. Dördüncü nev’ satışda vezn ile satılan ma’mûl eşyânın, meselâ bakır
tencerenin ve uzunluk ile ölçülen şeylerin, meselâ kumaşın, arsanın farkı ayrılamıyacağı
için, noksân çıkınca, müşterî muhayyer olup, dilerse fesh eder. Dilerse
söz kesilen fiyât ile kabûl eder. Fazla çıkarsa bey’ lâzım olup, fazlası müşterînin olur.
Birinci nev’ satışda, fazla çıkınca da müşterî muhayyer olur. Kıyemî mal dördüncü
nev’ üzere satışında fazla veya noksan çıkarsa bey’ fâsid olur. Bu satış birinci
nev’ üzere olsaydı, noksan olunca, müşterî muhayyer olup, dilerse bey’i fesh eder.
Dilerse, noksanın kıymetini, bâyı’den geri alır. Fazla çıkarsa, bey’ fâsid olur. Yüz
kile buğday yüz liraya satılsa câizdir. Fekat, müşterî ölçünce noksân çıksa, isterse
noksân fiyâtı ile alır. İsterse hepsinden vaz geçebilir. Fazla çıkarsa, fazlası satanın
olur. Vezn ile ve sayı ile ölçülen misilli şeyler ve ucuz kumaşlar da böyledir.
Kıymetli kumaşda noksân çıkarsa, isterse fiyâtdan düşmeden alır. İsterse vaz geçer.
Fazla çıkarsa müşterînin olur ve bâyı’ vaz geçemez. Kumaşın her metresinin
değeri de söylendi ise, müşterî, noksân çıkarsa da, fazla çıkarsa da isterse fiyât farkı
ile alır. İsterse vaz geçer. Tarla da böyledir. Yüz hisseli bir arsanın meselâ on hissesi
satılabilir. Müşterî istediği tarafdan alır. Yüz dönüm arsanın, meselâ on dönümünü
satmak câiz değildir. İmâmeyn ise, câiz olur buyurdu. Mislî olmayan şeyin
– 803 –