Tam ilmihal Seadet-i Ebediyye - Huseyin Hilmi Isik - M. Siddik Gumus

duğu Tenvîr düzlemi, Erd küresinin merkezinden geçerek, Erdı iki müsâvî kısma
ayırır ve şemsden gelen şu’âların istikâmetine dikdir. Erdin mihveri de, Ekvator
düzlemine dik olduğu için, tenvîr sathı ile Erdin mihveri arasındaki (Tenvîr zâviyesi),
güneşin meyli kadardır. Bunun için, arz dereceleri 90°-23° 27'=66° 33'dan ziyâde
olan mahallerde gecesiz gündüzler ve gündüzsüz geceler olur. Tenvîr dâiresinin
güneşi görmiyen tarafına, buna müvâzî ve 19 derece uzakda bir dâire çizelim.
Arz dereceleri bu iki dâire arasında olan yerlerde fecr ve şafak hâdiseleri olur.
Arz derecelerinin temâmîleri, (meyl+19)dan az olan yerlerde, ya’nî arz dereceleri
ile meyl-i şems toplamı 90-19=71 veyâ dahâ ziyâde olduğu yerlerde ve zemânlarda,
şafak gayb olmadan fecr başlar). Meyl-i şems, arz derecesinden küçük olduğu
mahallerde güneş, zevâlde iken, semânın cenûb tarafında bulunur. Güneşin
ve yıldızların günlük devrlerini yapdıkları mahrekler, Ekvatora paralel olan dâirelerdir.
Güneşin günlük mahreki, efrencî Martın 21. ci günü ve Eylül ayının 23.
ncü gününde Ekvator düzlemi üzerinde bulunarak, güneşin meyli sıfır olur. Bu iki
günde, Erdın her yerinde, gece ile gündüz müddetleri müsâvî olur. Nısf fadla sıfır
olacağı için, gurûbî zemâna göre hakîkî zevâl vakti ile hakîkî zemâna göre hakîkî
tulû’ ve gurûb vaktleri her yerde 6 olur. Ezânî zemâna göre şer’î zuhr vaktleri
de, bütün mu’teber takvîmlerde 6 olarak yazılıdır. Çünki, zuhr vaktinde de, takrîben
gurûb vaktindeki temkin zemânı mevcûddur. Bundan sonraki günlerde,
güneşin günlük mahrekleri Ekvatordan uzaklaşarak, güneşin meyli, 22 Hazîranda
+23 derece 27 dakîka ve 22 Aralıkda -23 derece 27 dakîka olur. Sonraki günlerde,
meylin mutlak kıymeti azalmağa başlar. Güneş ekvatorun altında iken, şimâl
yarım küresinin çoğu, Tenvîr dâiresinin güneşi görmiyen arka tarafında olur.
Erd küresi, mihveri etrâfında dönerken, bir mahallin (zâhirî üfuk hattı) denilen küçük
dâirenin ön kenârı, Tenvîr dâiresinin ayırdığı iki yarım küreden münevver olan
kısmına gelince, güneş doğar. Güneşin meyli sıfır derece iken tam şarkdan doğar.
Meyl artdıkça tulû’ ve gurûb mahalleri, yaz aylarında, zâhirî üfuk hattının şimâl
tarafına doğru, kış aylarında ise cenûbuna doğru kayarlar. Mikdârları hergün değişen
bu zâhirî üfuk hattı dâiresi kavslerine güneşin (Si’a=Amplitude)leri denir.
Güneş, tulû’dan sonra, şimâl memleketlerinde, dâimâ cenûba doğru yükselir.
Hakîkî güneş gününün 24 de birine bir (Hakîkî güneş sâati) denir. Bu sâat birimlerinin
uzunlukları da hergün başkadır. Sâat makineleri kullanarak, zemân mikdârlarını
ölçmek için seçilen zemân birimlerinin, ya’nî, gün ve sâat uzunluklarının,
her gün aynı olmaları lâzımdır. Bunun için, (Vasatî güneş günü) düşünülmüşdür. Bunun
24 de birine (Vasatî sâat) denilmişdir. İbni Âbidîn, hayz bâbında, birinciye (muavvec),
ikinciye (mu’tedil) veyâ (felekî) sâat demekdedir. Vasatî günün uzunluğu,
bir senede bulunan hakîkî güneş günlerinin uzunluklarının ortalamasıdır. Bir medârî
senede 365,242216 hakîkî güneş günü bulunduğu için, vasatî güneş, bu kadar günde
360 derecelik yol giderken, bir vasatî güneş gününde, 59 dakîka 8, 33 sâniyelik
bir kavs gider, demekdir. Her gün bu kadar giden bir güneş, Ekvator düzleminde,
gündüzün en kısa olduğu zemânda, hakîkî güneş ile birlikde, harekete başlasınlar.
Önce, hakîkî güneş bunu geçer. Hakîkî güneş günü, vasatî güneş gününden dahâ kısa
olur. Şubat ortasına kadar, iki güneş arasındaki fark hergün artar. Bundan sonra,
hakîkî güneşin sür’ati azalarak, Nisan ortasında birleşirler. Bundan sonra, vasatî
güneşden geride kalır. Mayıs ortasında sür’ati artarak, Hazîran ortasında, yine birleşirler.
Sonra, vasatî güneşi geçer. Temmuz ortasında, sür’ati azalarak, Ağustos sonunda
birleşirler. Sonra, vasatî güneşin gerisinde kalır. Ekim sonunda sür’ati artarak,
aralarındaki fark azalmağa başlar. Harekete başladıkları yerde, tekrâr birleşirler.
İki güneş arasındaki bu mesâfe farklarını, vasatî güneşin kaç dakîkada gideceği,
Kepler kanûnuna göre hesâb edilir. İki güneş arasındaki bir günlük zemân farklarına
(Ta’dîl-i zemân) denilmişdir. Vasatî güneş ileride ise, Ta’dîl-i zemân artı, geride
ise, eksidir. Bir senede takrîbî +16 dakîka ile -14 dakîka arasında değişmekdedir.
İki güneşin birleşdikleri zemânlarda, ya’nî senede dört def’a sıfır olur. Herhan-
– 184 –